RFI tiếng Việt - Thùy Dương, Đăng ngày:
Mức tăng trưởng trong lĩnh vực bất động sản, cơ sở hạ tầng giao thông, các cấu trúc công nghiệp, vốn là cột trụ tăng trưởng và thường được thúc đẩy nhờ đầu tư công, cũng có dấu hiệu giảm nhẹ. Đặc biệt, đầu tư vào bất động sản trong 9 tháng đầu năm 2023 đã giảm 9,1% so với cùng kỳ năm ngoái.
Theo nhà nghiên cứu về Trung Quốc, Pierre-Antoine Donnet, trong hơn hai thập niên, say sưa với tốc độ tăng trưởng theo cấp số nhân, Trung Quốc đã đầu tư những khoản tiền khổng lồ vào các dự án cơ sở hạ tầng thường là vô dụng, khiến tình trạng nợ nần bùng nổ nghiêm trọng và giờ đây đè nặng lên kinh tế của đất nước. Các tỉnh của Trung Quốc đã tự do vay mượn tiền để đầu tư vào hàng ngàn dự án xây dựng hạ tầng như sân bay, đường cao tốc, cầu treo, và đặc biệt là các khu nhà ở. Lĩnh vực bất động sản của Trung Quốc hiện đang gặp nhiều khó khăn trong khi các tòa nhà chung cư thì trống rỗng, không người ở.
Trong bài viết « Trung Quốc : bằng cách nào ảo tưởng điên rồ về sự vĩ đại đẩy kinh tế vào cảnh sụp đổ » đăng trên trang mạng nghiên cứu về châu Á Asislyst, Pierre-Antoine Donnet trích dẫn một cựu quan chức chế độ Trung Quốc, theo đó tính đến cuối năm ngoái có 648 triệu m2 nhà ở chưa bán được, tương đương với 7,2 triệu căn hộ. Con số nhà ở bị bỏ trống mà các chuyên gia đưa ra rất khác nhau, và theo con số cao nhất thì số nhà đó đủ cho... 3 tỷ người ở. Ngày 25/09/2023, Reuters trích dẫn ông He Keng, 81 tuổi, cựu phó giám đốc Cơ quan Thống kê Quốc gia Trung Quốc ước tính số nhà bỏ trống đủ cho 1,4 tỷ người ở. Nhưng đó là chưa kể đến các khu chung cư đã được bán, nhưng việc xây dựng chưa hoàn tất vì các công ty bất động sản gặp khó khăn tài chính.
Trên mạng xã hội Trung Quốc đã lan truyền nhiều phản ánh của những chủ sở hữu nhà mới, khi chuyển đến ở thì không có nước sinh hoạt, không có điện. Chung cư giống như những tòa nhà ma. Tuy nhiên, theo lệ thường, các thông tin này đã nhanh chóng bị cơ quan kiểm duyệt xóa bỏ chỉ sau vài phút. Về mặt chính thức, chính quyền Trung Quốc vẫn đánh giá là thị trường địa ốc có khả năng chống đỡ được cú sốc. Bộ Ngoại Giao Trung Quốc thì khẳng định đó không phải là vấn đề có thể khiến kinh tế Trung Quốc sụp đổ.
Nhờ sự tăng trưởng kinh tế đáng kinh ngạc kể từ cuối những năm 1970, người dân Trung Quốc đã chứng kiến một bước tiến thực sự trong cuộc sống hàng ngày và họ có quyền chính đáng tự hào về điều đó. Những cải cách cũng tạo ra một tầng lớp trung lưu và đưa Trung Quốc vào thời hưng thịnh chưa từng có. Tuy nhiên, niềm hân hoan chung về sự giàu có của đất nước đã tạo ra một làn sóng lạc quan quá mức và hậu quả là việc xây dựng quá đáng, không phù hợp với thực tế.
Nhiều nạn nhân là người cao tuổi
Pierre-Antoine Donnet cho rằng ảo tưởng điên rồ về một sự vĩ đại đã tạo ra hàng ngàn công trình nghệ thuật vô dụng và hàng triệu ngôi nhà không có người ở. Theo một ước tính hồi năm 2018 của chính quyền Trung Quốc, 1/5 số căn hộ tại các vùng đô thị bị bỏ trống và ít nhất 130 triệu căn nhà được các công ty bất động sản rao bán cho đến nay vẫn chưa tìm được người mua.
Thảm họa này không hề nhỏ, bởi vì chỉ riêng bất động sản đã chiếm tới 25-30% GDP của Trung Quốc, vì thế mà lĩnh vực này đè nặng lên tăng trưởng kinh tế của nước này, hiện đang ở mức thấp chưa từng thấy kể từ công cuộc cải tổ kinh tế hồi năm 1978, và ảnh hưởng đến hàng trăm ngàn người có tiền tiết kiệm, thường là người cao tuổi. Họ bị thuyết phục là đầu cơ bất động sản sẽ mang lại lợi nhuận lớn, nên dồn hết tiền tiết kiệm, vốn dĩ là tiền phòng thân khi về già, vào mua nhà.
Vào năm 2021, khi tập đoàn bất động sản Evergrande thừa nhận không có khả năng thanh toán nợ đáo hạn, vài trăm khách hàng đã tập trung suốt nhiều ngày trước trụ sở chính của hãng ở Thâm Quyến và đòi được trả lại tiền, nhưng đã bị công an giải tán thô bạo. Họ hầu hết là con cái của những người già có tiền gửi tiết kiệm bị dụ dỗ mua nhà và nay thì mất trắng. Khi khủng hoảng nổ ra vào năm 2021, tập đoàn bất động sản Evergrande có 1,5 triệu căn hộ chưa xây dựng còn dang dở.
Đối với Lý Đạo Quỳ (Li Daokui), một nhà kinh tế từng là cố vấn cho Ngân hàng Trung ương Trung Quốc, được trang web Passe-Muraille trích dẫn hôm 27/09, « thị trường bất động sản có thể mất ít nhất một năm mới hồi phục ». Ông nhấn mạnh chính quyền phải cho các chủ đầu tư vay nhiều hơn để hạn chế rủi ro thị trường sụp đổ. Theo Bloomberg, khoản tiền vay giai đoạn tháng 04- 08/2023 vẫn tiếp tục giảm khoảng 25% so với năm ngoái. Nhà kinh tế này nhấn mạnh là để hồi phục, thị trường bất động sản cần được bơm thanh khoản khẩn cấp khoảng 13 tỷ euro.
Chính quyền Trung Quốc thận trọng không công bố số nợ của các tỉnh và các cơ quan tài chính trung gian (LGFV), vốn chuyên trách các khoản vay trên thị trường tài chính, đặc biệt là trái phiếu, tạo thành các khoản nợ ngoại bảng không xuất hiện trong các bảng cân đối kế toán công. Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế ước tính những khoản nợ « ẩn » này lên tới 8,3 ngàn tỷ đô la trong năm 2022 (khoảng 48% GDP). Trên thực tế, đây là vấn đề hiển nhiên ai cũng biết nhưng không nói ra, để tránh tạo tình huống khó xử. Lợi nhuận trung bình của tài sản được đảm bảo bởi các trái phiếu này đã trở nên rất thấp, nên với sức ảnh hưởng và liên quan đến các tác nhân kinh tế khác nhau, các cơ quan tài chính trung gian LGFV là mối nguy cơ lớn đối với sự ổn định tài chính ở Trung Quốc.
Tuy nhiên, theo Hồ Gia Âm (Hu Jiayin), phó giáo sư kinh tế tại Trường Phát triển Quốc gia (NSD) thuộc Đại học Bắc Kinh, được Nikkei Asia trích dẫn, khoản nợ tích lũy của riêng các cơ quan tài chính địa phương nói trên đã tăng bùng nổ lên tới 54,6 ngàn tỷ Nhân Dân Tệ (7.000 tỷ euro) vào cuối năm 2022, so với 32.600 tỷ Nhân Dân Tệ (4.235 tỷ euro) 4 năm trước đó. Theo số liệu chính thức, đến cuối tháng 06/2023 khoản nợ của của các địa phương lên tới 38.000 tỷ Nhân Dân Tệ (4.930 tỷ euro). Con số thực về khoản nợ của Trung Quốc được giữ bí mật, không minh bạch, nên càng làm gia tăng sự ngờ vực của các định chế tài chính lớn của nước ngoài đối với Trung Quốc.
Theo tính toán các nhà kinh tế của ngân hàng Mỹ JPMorgan Chase công bố hồi tháng 08/2023, tổng nợ của Trung Quốc, kể cả nợ của các tổ chức tư nhân và nợ của chính phủ trung ương, chiếm tới 282% GDP toàn quốc, so với mức trung bình 256% ở các nước công nghiệp phát triển và 257% của Mỹ. Điều đáng nói hơn là tốc độ nợ tăng so với tầm vóc thực của nền kinh tế Trung Quốc đã lên mức rất cao trong những năm gần đây. Nợ của Trung Quốc đã tăng hơn gấp đôi sau 15 năm, cao hơn nhiều so với Mỹ hoặc Nhật Bản, hai nước vốn nổi tiếng là có mức nợ cao.
Các tính toán khác của Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS) có trụ sở tại Basel, Thụy Sỹ, cho thấy tổng nợ chính quyền trung ương và địa phương của Trung Quốc thực tế lên tới gần 300% GDP trong năm 2022, so với tỷ lệ dưới 200% hồi năm 2012. Tình hình nghiêm trọng đến mức các thành phố miền nam hồi năm 2021-2022 đã phải đặt thuốc nổ phá hàng chục tòa nhà chưa hoàn thiện bị bỏ hoang. Tuy nhiên các video quay cảnh cho nổ các tòa nhà đã bị gỡ bỏ.
Giao thông : Kỳ tích gây tốn kém
Sự quản lý yếu kém cũng ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực kinh tế khác tại Trung Quốc. Giao thông là một ví dụ. Trong vòng chưa đến 20 năm, Trung Quốc đã xây dựng hơn 42.000 km đường tàu lửa cao tốc cực kỳ hiện đại, một số tuyến tàu đạt vận tốc trên 360 km/h và kết nối hầu hết các thành phố lớn ở miền đông Trung Quốc (Trong vòng hơn 30 năm, Pháp chỉ xây được bằng 1/10 Trung Quốc).
Thế nhưng, kỳ tích đáng kinh ngạc về xây dựng đường sắt của Trung Quốc cũng có cái giá phải trả : khoản nợ lớn của công ty đường sắt Trung Quốc, cũng như sự quá khổ của mạng lưới. Theo truyền thông trong nước, việc xây nhà ga TGV ở Đan Châu, một thành phố cỡ trung bình ở tỉnh Hải Nam, miền trung, dù ngốn tới 5,5 tỷ đô la nhưng chưa từng được đưa vào sử dụng vì thiếu hành khách, nên chính quyền đã phải phá hủy vì nếu cứ duy trì nhà ga thì sẽ gây « tổn thất lớn ».
Một trong số nhiều ví dụ điển hình được nhà nghiên cứu Pierre-Antoine Donnet nêu lên là Quý Châu, một trong những tỉnh nghèo nhất, nằm ở miền đông Trung Quốc, với GDP bình quân đầu người trong năm 2022 là 7.200 đô la. Tỉnh Quý Châu có hơn 1.700 cây cầu và 11 sân bay, nhiều hơn số sân bay của 4 thành phố lớn nhất Trung Quốc. Khoản nợ tồn đọng của Quý Châu ước tính lên tới 388 tỷ đô la vào cuối năm 2022. Chính quyền tỉnh không còn khả năng tự trả lãi một mình, hồi tháng 04/2023 đã phải nhờ đến sự trợ giúp của trung ương để khôi phục cán cân tài chính.
Hồi chuông báo động của Tập Cận Bình
Sự quản lý yếu kém gây hậu quả năng nề đối với kinh tế Trung Quốc trong thời gian dài. Hồi năm 2022, chính Tập Cận Bình đã gióng chuông báo động, tuyên bố trước các quan chức của đảng rằng mô hình phát triển kinh tế của Trung Quốc trong những thập niên qua đã đạt đến giới hạn : « Một số người cho rằng phát triển có nghĩa là đầu tư vào các dự án và đầu tư ngày càng nhiều. Nhưng quý vị không thể dùng giày kiểu mới để đi theo con đường kiểu cũ ». Đối với Kenneth Rogoff, giáo sư kinh tế tại Đại học Harvard, Trung Quốc đã tính quá đà và giờ đây rơi vào một tình cảnh khó xử, bởi một phần lớn cơ sở hạ tầng là vô dụng nhưng chi phí bảo trì lại tốn kém, và vấn đề chính là Trung Quốc hiện giờ phải đối mặt với tình trạng lợi nhuận các công trình xây dựng đã giảm.
Một số nhà kinh tế chỉ ra rằng, do chi phí khai thác các cơ sở hạ tầng quá lớn đã tăng mạnh trong khi lợi nhuận giảm sút, để đạt 1 đô la tăng trưởng GDP, Trung Quốc hiện phải đầu tư khoảng 9 đô la, so với 5 đô la cách đây 10 năm và 3 đô la hồi những năm 1990. Các khoản vay mượn thường dựa trên những dự báo kinh tế quá lạc quan, đến mức các địa phương không có khả năng thanh toán lãi cho các khoản vay này. Theo Rhodium Group, một công ty phân tích tài chính có trụ sở tại New York, Mỹ, chỉ khoảng 20% công ty tài chính mà chính quyền các địa phương ở Trung Quốc vay để tài trợ cho các dự án xây dựng có đủ dự trữ để đáp ứng các khoản cho vay ngắn hạn, chủ yếu là để trả nợ trái phiếu cho người dân Trung Quốc và nước ngoài.
Kinh tế Trung Quốc đang đứng trước bài toán khó giải, mắc kẹt giữa các khoản chi tăng bùng nổ và tiêu dùng hộ gia đình ổn định, nếu không muốn nói là đã giảm do những bất trắc hiện tại. Thay vì tiêu dùng, người dân có thói quen tiết kiệm để đề phòng những khó khăn trong tương lai. Theo Ngân hàng Thế giới, mức tiêu dùng của các hộ gia đình tại Trung Quốc chỉ chiếm khoảng 38% GDP, và duy trì ở mức không thay đổi so với tỉ lệ 68% ở Mỹ.
Ai cũng biết rằng Tập Cận Bình ưu tiên an ninh và ổn định theo hướng bất lợi cho nền kinh tế. Các chuyên gia kinh tế Trung Quốc cũng nhấn mạnh đến việc các cố vấn của ông Tập không muốn áp dụng mô hình tiêu dùng kiểu phương Tây, mà thích mô hình truyền thống, ưu tiên khu vực công và công nghiệp, nhất là chất bán dẫn, lĩnh vực mà Trung Quốc đang tụt hậu so với phương Tây, ngoài ra cũng ưu tiên lĩnh vực trí thông minh nhân tạo.
Khoản nợ ngày càng tăng và tình hình bấp bênh của các chính quyền địa phương làm suy yếu hệ thống ngân hàng của Trung Quốc. Mùa đông năm 2022, 21 ngân hàng Trung Quốc đã đồng ý gia hạn trả nợ cho chính quyền địa phương miền tây nam và các cơ quan tài chính trung gian của họ lên thành 20 năm với thời gian ân hạn nợ gốc 10 năm. Nhưng sự dàn xếp đó, cũng như nhiều thỏa thuận ở các nơi khác, đã gây thiệt hại cho các ngân hàng này.
Nhà nghiên cứu Pierre-Antoine Donnet kết luận là thời kỳ kiếm tiền dễ dàng ở Trung Quốc đã kết thúc, thay vào đó là sự khởi đầu một thời kỳ khó khăn. Sự lạc quan đã nhường chỗ cho sự bi quan. Có sự tương phản rõ rệt giữa cảm giác hưng phấn và yên tâm là Trung Quốc không thể bị tổn thương kéo dài hơn 30 năm, khi người dân Trung Quốc đã quen với siêu tăng trưởng mà họ từng nghĩ sẽ là vĩnh viễn, và cảm giác hoài nghi, ngờ vực của một nước Trung Quốc đang gặp khó khăn.
