Nhờ khoa học, con người có thể trường thọ 120 tuổi trong tương lai ?

 RFI tiếng Việt -Thụy My Đăng ngày: 30/12/2023

Trong dịp bước sang năm mới, L’Express dành hồ sơ cho một tin vui về tiến bộ của y học. Đặt vấn đề « Liệu con người có thể sống đến 120 tuổi với sức khỏe tốt hay không ? », tuần báo điều tra về một cuộc cách mạng khoa học đang diễn ra.

Trang phục của Genworth R70 khi mặc vào sẽ mô phỏng tác động do lão hóa. Ảnh tư liệu chụp ngày 19/11/2014 tại Redwood City, California, Hoa Kỳ. ASSOCIATED PRESS - Lea Suzuki

Tái tạo tế bào để trẻ hóa cơ thể

Thần dược cải lão hoàn đồng là có thật, hàng triệu người trên thế giới đang sử dụng mà không biết. Đó là metformine, loại thuốc trị tiểu đường giá rẻ đã được phát hiện từ cả trăm năm trước, và ngày nay nhiều nhà nghiên cứu cho rằng còn có tác dụng làm chậm đi quá trình lão hóa.

Nhiều công trình nghiên cứu cho thấy ngoài tác động vào đường huyết, thuốc này còn giúp giảm bớt nguy cơ bệnh tim mạch, ung thư hay loạn trí. Tại phòng thí nghiệm, metformine kéo dài đời sống của loài trùn đất và chuột. Được thử nghiệm trong thời kỳ đại dịch trên các bệnh nhân bị Covid, thuốc này làm giảm 40 % nguy cơ trở thành dạng nặng và Covid kéo dài.

Tuy nhiên hiện các bác sĩ chỉ cho toa đối với bệnh nhân tiểu đường. Sau nhiều năm vận động hành lang, một nhóm nhà khoa học đã thuyết phục được FDA (Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ) cho phép tiếp tục thử nghiệm từ năm 2024, khoảng 3.000 người không bị tiểu đường từ 65 tới 79 tuổi sẽ dùng thuốc này trong 6 năm.

Một sự thay đổi quan trọng : thay vì tiếp tục chữa từng bệnh một của tuổi già, các nhà khoa học muốn trước tiên xử lý nguyên nhân chính là sự lão hóa. Ý tưởng hấp dẫn nhất là lập trình các tế bào để làm trẻ lại, viễn cảnh này sinh ra từ nỗ lực của giải Nobel Y học Shinya Yamanaka. Ông đã thành công trong việc đưa các tế bào da hay máu trở lại giai đoạn gần như các tế bào gốc được chuyên biệt hóa, khá giống như trong phôi thai.

Ước mơ thêm 40 năm tuổi thọ

Vấn đề không phải là việc phá kỷ lục của bà Jeanne Calment, người phụ nữ Pháp sống đến 122 tuổi 5 tháng và 14 ngày, mà giới khoa học có tham vọng giúp thêm nhiều người sống lâu hơn. Mức sống thọ hiện nay là 80 tuổi đối với nam và 85 tuổi với nữ, con người không thể sống quá 120 tuổi. Tuổi thọ như vậy đã tăng gấp đôi kể từ 1870, thời đó người ta chỉ sống đến khoảng 40 tuổi. Như vậy tại sao con người nay không thể sống thêm 35 đến 40 tuổi nữa ? Thống kê cho thấy một người 50 tuổi có trên 90 % cơ hội sống đến 70, nhưng chỉ phân nửa số người 70 tuổi có dịp đón sinh nhật thứ 90.

Từ 2013 đến nay, công nghệ sinh học trong lãnh vực kéo dài tuổi thọ đã huy động được gần 40 tỉ euro đầu tư, và riêng Altos Labs chuyên về tái tạo tế bào đã nhận được đến 3 tỉ đô la, số tiền khổng lồ chưa từng thấy. Nếu các đại gia nhiều tiền của không tiếc những món tiền lớn để được hưởng những phương thuốc mới vì cuộc sống là vô giá, thì các chuyên gia khuyên chúng ta trong khi chờ đợi được đại chúng hóa, nên tập 8 thói quen tốt : 150 phút tập luyện (hoặc 75 phút với cường độ cao) hàng tuần, ăn uống quân bình, không hút thuốc, ngủ 7 đến 9 giờ mỗi ngày, kiểm soát cân nặng, thường xuyên xem lại tỉ lệ cholestérol, đường và huyết áp.

 RFI tie6sng Việt -  Thanh Hà Đăng ngày: 29/12/2023 

Nghe:

Pháp - Nhật : khi hai « ông khổng lồ có tâm hồn ăn uống » gặp nhau, họ dễ dàng cùng nhau bước lên những đỉnh cao của nghệ thuật ẩm thực. Khó có thể tin rằng trong ba năm liền, ba vua bếp Nhật Bản thay phiên nhau đoạt chức Vô Địch Thế Giới ở môn Pâté-Croûte vốn được xem là một trong những « món tủ » của các đầu bếp Pháp. Cũng khó để đoán được là trà Nhật Matcha lại là dấu ấn của nhà làm bánh ngọt nổi tiếng Paris Laurent Duchêne.

Tủ bánh mang nhãn hiệu Laurent Duchêne tại hội chợ bánh ngọt Paris 17-06/2023.

Cuộc tranh tài quốc tế Championnat du monde de Pâté-Croûte 2023 vừa khép lại tại thành phố Lyon. Nhà vô địch năm nay là đầu bếp Frédéric Le Guen-Geoffroy. Ban giảm khảo tuy nhiên đã chú ý đến một ông vua bếp đến từ phương xa : Taiki Mano, 28 tuổi, hiện đang đứng bếp tại một khách sạn rất nổi tiếng tại Tokyo. Thú vị không kém là trong ba mùa tranh tài trước đây, ba nhà vô địch trong món ăn rất đặc thù này của Pháp đều là các ông vua bếp Nhật.....

Đọc bài viết trên RFI tiếng Việt:

Pháp-Nhật, sự hội ngộ của hai nền nghệ thuật ẩm thực thế giới

Sống tiết kiệm, gắn bó cộng đồng…: Giải pháp thoát đại khủng hoảng sinh thái

Chủ đề ‘‘Sống một cách khác trong thế giới này’’

Ảnh: Một sinh hoạt của cộng đồng Mạng lưới đô thị sinh thái (Transition Network), xuất phát từ thị trấn Totnes, Anh quốc, do Rob Hopkins sáng lập, hiện có mặt ở khoảng 500 đô thị trên thế giới.

Nhà cao cửa rộng vốn là mong muốn của đông đảo mọi người, và ngày càng trở thành một mẫu hình lý tưởng, gắn liền với lối sống tự do cá nhân phương Tây. Tuy nhiên, việc thu hẹp diện tích ở cũng lại đang là một xu thế bắt đầu được ghi nhận tại nhiều nơi trên thế giới, đặc biệt là tại nhiều nước phát triển. Nhiều người coi đây là giải pháp căn bản giúp nhân loại, sắp 10 tỉ người, đối phó với các khủng hoảng nhiều mặt, trước hết là cuộc đại khủng hoảng sinh thái.

Chọn nơi ở khác với quan điểm thống trị nói trên đi liền với việc lựa chọn những lối sống khác: chọn sống cùng bạn bè, hay sống chung với những người cùng hoặc không cùng huyết thống, lập cộng đồng với những người cùng chí hướng… Với chủ đề ‘‘Habiter le monde autrement’’ (tạm dịch là ‘‘Sống một cách khác trong thế giới này’’), Courrier International hy vọng chuyển đến độc giả nhiều cảm hứng và trải nghiệm mới, có thể có ý nghĩa thiết thực cho các lựa chọn hướng đi tương lai.

Áp lực địa ốc ở nước giàu: Phong trào giảm ‘‘diện tích nhà ở’’ tại Đan Mạch

‘‘Sống một cách khác trong thế giới này’’ với tiêu điểm là vấn đề nơi ở. Vì sao lại là chủ đề ‘‘nơi ở’’? Bởi sự lựa chọn tự do hay do hoàn cảnh bó buộc, ngày càng có nhiều người quyết định sống một cách khác và sáng tạo lại khái niệm về cuộc sống tập thể. Mục tiêu là tạo những lối sống mới, cách cư trú mới, ‘‘bền vững hơn cho con người và ít tổn hại hơn cho môi trường.

Tại Đan Mạch, ở nhiều nơi dấy lên một phong trào hướng đến ‘‘thu hẹp diện tích nơi ở’’ nhằm nỗ lực giảm khí thải gây hiệu ứng, góp phần vào cuộc chiến chống hâm nóng khí hậu. Tại thành phố Skanderborg, mục tiêu đặt ra là trung hòa về khí thải ngay từ năm 2025. Cuộc chiến giảm diện tích nơi ở vấp phải nhiều trở lực trong một xã hội, nơi diện tích ở cá nhân được coi là một tiêu chuẩn sống quan trọng, và gắn liền với tập quán lâu đời của xứ sở Bắc Âu này.

Trên thực tế, nhìn chung, việc thu hẹp diện tích ở là một áp lực tại chính ‘‘các nước giàu nhất’’. Tại Mỹ hay châu Âu, giá thuê nhà gia tăng, số lượng nơi ở mới ngày càng hiếm, bên cạnh việc giá thuê người coi sóc trẻ đắt hay chi phí cao ở nhà dưỡng lão buộc nhiều người phải thuê nhà chung, hay sống cùng cha mẹ. Hãng tin Mỹ Bloomberg cho biết, số lượng giấy phép xây dựng mới tại Đức sụt 27% trong nửa đầu năm nay. Tại Pháp, Anh, tình hình tương tự.

‘‘Tự cung tự cấp’’, gần gũi thiên nhiên, thay vì ‘‘nhà cao cửa rộng’’

Tuy nhiên, kinh nghiệm đặc biệt về ‘‘nơi ở’’ được tuần báo Pháp Courrier International nêu bật qua phóng sự của African Arguments, là trường hợp của một cộng đồng mang tên eKhenana, ở khu vực ngoại ô thành phố Durban, Nam Phi, hình thành từ năm 2018. Cộng đồng eKhenana, với 109 gia đình, được coi là những người đi tiên phong trong một thế giới hướng đến mục tiêu duy trì nhiệt độ không tăng quá 1,5°C.

Lối sống ‘‘tự cung tự cấp’’ một thời bị chê bai là lạc hậu, giờ được xem như một lối thoát cho thế giới. Các chuẩn mực sống của châu Âu, của phương Tây nói chung, về một lối sống tiêu thụ nhiều, nhà cao cửa rộng, không còn là ‘‘khuôn vàng thước ngọc’’ cho hạnh phúc của đông đảo, mà thậm chí là một tham vọng với các hệ quả nguy hại. Theo báo châu Phi, kinh nghiệm của cộng đồng nhỏ bé ở bên lề xã hội tại Nam Phi này cho thấy, sống tiết kiệm với các điều kiện khiêm tốn là con đường dẫn đến hạnh phúc cho mình và bảo vệ hành tinh.

Lịch sử nhân loại: Từ bỏ quan điểm ‘‘định mệnh’’ để rút ra các bài học thực sự.

Tuấn báo Pháp Courier International giới thiệu trích đoạn bài viết của nhà báo Michael Marshall, trên New Scientist, Anh Quốc, tuần báo phổ biến khoa học hàng đầu thế giới, với tiêu đề ‘‘Một quan niệm khác về lịch sử các nền văn minh nhân loại’’. Ôn cố tri tân: Hiểu đúng hơn về lịch sử có thể giúp con người tự do, chủ động hơn trong nhận thức, xác định được đúng hơn hướng đi trong xã hội đương đại vô cùng phức tạp hiện nay, là chủ ý của bài viết.

Muốn nhận thức đúng hơn, cần thoát khỏi các ảo tưởng mang tính định mệnh. Tuần báo New Scientist cho biết quan điểm thống trị từ lâu trong nghiên cứu về lịch sử nhân loại, đó là nền văn minh nông nghiệp, ra đời khoảng 10.000 năm trước, với việc thuần hóa nhiều giống loại thực vật và động vật, đã là động lực làm xuất hiện các xã hội phức tạp, phát triển. Theo quan điểm này, văn minh nông nghiệp dẫn đến nhiều thành tựu vĩ đại, như mức sống gia tăng, chữ viết, y học ra đời… Mặt tiêu cực là sự hình thành của các hệ thống quyền lực, bất bình đẳng gia tăng…. Và với sự phát triển của các xã hội phức tạp, những điểm tiêu cực nói trên ngày thêm trầm trọng hơn và không thể tránh khỏi. Các chuyên gia, trong đó có người nổi tiếng như giáo sư Jared Diamond (Ucla), giải thưởng Pulitzer, với nhiều tác phẩm bán chạy nhất thế giới, thậm chí coi nông nghiệp là một ‘‘cạm bẫy’’, là ‘‘sai lầm tồi tệ nhất của nhân loại’’.

Theo New Scientist, quan điểm về nguyên nhân đơn nhất nói trên đã bị nhiều phát hiện gần đây bác bỏ. Việc khảo cổ học phát hiện một số công trình kiến trúc quy mô lớn có trước thời kỳ văn minh nông nghiệp (chẳng hạn như quần thể kiến trúc Gobekli Tepe, Thổ Nhĩ Kỳ, khoảng 11.500 đến 10.000 năm trước), cho thấy ngay trong các xã hội săn bắn - hái lượm cũng đã tồn tại các hình thái tổ chức rất cao, cho phép huy động một số lượng lớn nhân lực vào các công trình lớn. Văn minh nông nghiệp đúng là cơ sở cho sự phát triển của nhiều xã hội ‘‘phức tạp’’, nhưng không phải là nguyên nhân duy nhất.

New Scientist cũng phê phán kết quả của nghiên cứu quy mô của Seshat (viện nghiên cứu Mỹ Evolution Institute), về 414 xã hội, tồn tại trong 10.000 năm lịch sử, từ khi có nông nghiệp. Đây là dự án nghiên cứu được coi là lớn hàng đầu. Theo một số kết quả ban đầu của Seshat, gây bàng hoàng, có nhận định về động lực quan trọng nhất để thúc đẩy các xã hội phát triển là ‘‘chiến tranh’’, còn quan trọng hơn cả nông nghiệp. Quan điểm này cũng bị chuyên gia Timothy Kohler (Đại học Washington) phản bác.

10.000 năm ‘‘mưa thuận gió hòa’’ sắp tan vỡ: Động lực nào giúp nhân loại hành động ?

Nhìn chung, không có một nguyên nhân ban đầu, có ý nghĩa quyết định duy nhất, và mang tính định mệnh. Sự hình thành của nền văn minh nhân loại, tính chất phức tạp của xã hội con người, còn chứa đầy ẩn số. Nhưng có một điểm dường như tương đối được giới khoa học thống nhất, đó là nông nghiệp phát triển mạnh để trở nên ổn định trên quy mô toàn cầu là vào thời điểm khoảng 10.000 năm trước, tương ứng với thời kỳ mà khí hậu Trái đất bước vào ổn định với tình trạng mưa thuận gió hòa tại nhiều khu vực rộng lớn.

Các điều kiện thuận lợi nói trên hiện đang đứng trước nguy cơ bị phá vỡ do biến đổi khí hậu, do chính nền văn minh công nghiệp tạo ra. Để hãm lại đà biến đổi khí hậu và thích ứng với những hậu quả của nó, các xã hội đương đại cũng cần được cải tổ sâu sắc. Trở lại hiểu đúng lịch sử, học lấy các bài học tích cực từ các xã hội ngoài phương Tây là rất quan trọng. Theo nhà khảo cổ học so sánh người Anh, David Wengrow, trường College Luân Đôn, xét về đóng góp ‘‘xây dựng xã hội’’, thì quan hệ cộng đồng, quan hệ với thiên nhiên, năng lực sáng tạo nghệ thuật của các thổ dân xứ Ambrym ở tiểu quốc đảo Vanuatu chẳng hạn có thể đáng được xem trọng hơn nhiều so với các xã hội phát triển châu Âu.

Nguồn: Mục điểm tuần báo RFI tiếng Việt - Trọng Thành, Đăng ngày: 16/12/2023

Ứng dụng nhắn tin Olvid : Chính phủ Pháp muốn dùng “hàng nội” để bảo mật

Nghe:

Toàn bộ quan chức chính phủ Pháp và các văn phòng bộ trưởng không được sử dụng các ứng dụng phổ biến như WhatsApp, Signal và Telegram để trao đổi công việc. Trong công văn ký ngày 22/11/2023, thủ tướng Élisabeth Borne chính thức yêu cầu triển khai và cài đặt ứng dụng Olvid « muộn nhất là ngày 08/12/2023 ». Olvid trở thành sản phẩm 100% Pháp thứ hai, cùng với Tchap được phát triển cách đây ba năm dành cho công chức Pháp, được ưu tiên sử dụng nhằm bảo mật.

(Ảnh minh họa) - Ngày 22/11/2023, thủ tướng Pháp Élisabeth Borne yêu cầu các quan chức chính phủ cài đặt ứng dụng Olvid trước ngày 08/12, thay cho các ứng dụng phổ biến như WhatsApp, Signal và Telegram để trao đổi công việc. AFP - LIONEL BONAVENTURE

Olvid là ứng dụng trao đổi trực tiếp được hai chuyên gia Pháp về an ninh mạng phát triển năm 2019 : Thomas Baignères, tiến sĩ về mật mã (cryptography) Đại học Bách Khoa Liên bang Lausane (Thụy Sĩ), hiện là chủ tịch công ty Olvid và tiến sĩ Matthieu Finiasz, Viện Nghiên cứu Khoa học và Công nghệ Số Quốc gia Pháp - Inria, hiện là giám đốc công nghệ của một công ty khởi nghiệp ở Paris.

......

Đọc tiếp toàn bài trên RFI:

COP28: Cam kết ‘‘giã từ than-dầu-khí’’ và công lao của ông chủ Adnoc

Sáng ngày 13/12/2023 được ghi vào lịch sử nhân loại như một bước tiến ‘‘lịch sử’’. Hội nghị khí hậu lần thứ 28 (COP28) của Liên Hiệp Quốc, họp tại Dubai, đã thông qua thỏa thuận khẳng định nhân loại khởi đầu của kỷ nguyên chia tay với năng lượng hóa thạch - thủ phạm chính của việc Trái đất bị hâm nóng. Không khí đã trở nên căng thẳng cao độ vào những ngày áp chót, với sự phản đối quyết liệt của phe ‘‘dầu mỏ’’.

Chủ tịch COP28 Sultan Ahmed al Jaber tại phiên khai mạc Hội nghi ở Dubai, Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất, 30/11/2023. REUTERS - Amr Alfiky

Tình hình có lúc tưởng chừng bế tắc. COP28 đã phải kéo dài thêm một ngày để thỏa thuận được thông qua. Vì sao COP28 đã ra được thỏa thuận lịch sử như vậy? Không thể phủ nhận được vai trò của chủ tịch COP28, chủ tập đoàn dầu mỏ Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất, Sultan al-Jaber. Chủ tịch COP28 đã đóng góp như thế nào cho thỏa thuận lịch sử này?

***

Trước thềm COP 28, không khí hoài nghi cao độ. Chủ tịch COP28, ông al-Jaber, lãnh đạo tập đoàn Adnoc của Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất, tập đoàn dầu khí hàng đầu thế giới, bị tình nghi lợi dụng COP28 để ‘‘mở rộng thị trường khai thác các năng lượng hóa thạch’’ (theo truyền thông Anh Quốc). Chủ tịch COP28, bị cáo buộc lợi dụng việc công để tư lợi, tiếp tục đứng trước áp lực buộc hoặc từ chức chủ tịch COP, hoặc từ chức chủ tịch tập đoàn Adnoc (kêu gọi của khoảng 100 tổ chức phi chính phủ quốc tế, và nhiều nghị sĩ Âu, Mỹ).

Đại gia dầu khí ‘‘dễ thuyết phục’’ giới dầu khí

Trên thực tế, việc ông al-Jaber được chấp thuận làm chủ tịch COP28, cũng nằm trong chủ trương và hy vọng của Liên Hiệp Quốc và nhiều nước vận động từ bỏ năng lượng hóa thạch. Là một đại gia trong ngành dầu khí không hẳn đã là một điểm yếu. Theo một nhà thương lượng kỳ cựu châu Âu, việc chủ tịch COP28 là một thành viên của giới dầu khí thậm chí có thể là một ‘‘lợi thế’’.

Thỏa thuận Hội nghị Khí hậu của Liên Hiệp Quốc đòi hỏi sự đồng thuận của tất cả các thành viên, hay nói cách khác, không bị bất cứ nước nào phản đối. Chủ tịch COP28, một đại gia trong ngành dầu khí, có khả năng thuyết phục được các quốc gia dầu khí bằng hữu. Chủ công ty Adnoc đã dành cho giới dầu khí một vị trí quan trọng tại COP28, theo ghi nhận của giới quan sát. Vào ngày áp chót của hội nghị, 11/12, chủ tịch COP28 đã đưa ra một dự thảo thỏa thuận gây sốc, khi loại trừ nội dung ‘‘giã từ năng lượng hóa thạch’’. Đông đảo các nước và giới tranh đấu môi trường kịch liệt phản đối phiên bản, bị coi là được đưa ra dưới áp lực của khối các nước bảo vệ năng lượng hóa thạch.

Làm rõ ‘‘lằn ranh đỏ’’: Thủ pháp đàm phán

Rút cục một thỏa thuận cuối cùng đã được đưa ra, cụm từ ‘‘từ bỏ năng lượng hóa thạch’’ (phase out), mà phe chống năng lượng hóa thạch chủ trương không có mặt, nhưng thay vào đó là cụm từ uyển chuyển hơn, ‘‘giã từ dần dần’’ (transition away from) các năng lượng hóa thạch ‘‘một cách đúng đắn, có tổ chức và công bằng’’. Dự thảo rút cục đã nhanh chóng được gần 200 nước thông qua chỉ ít giờ sau khi được đưa ra.

Về dự thảo áp chót bị đông đảo cộng đồng quốc tế phản đối dữ dội, ban điều hành COP28 giải thích rõ, trên thực tế, đây là một thủ pháp đàm phán nhằm cho phép phe dầu mỏ bộc lộ quan điểm, và cũng là dịp để các quốc gia khác khẳng định ‘‘các lằn ranh đỏ’’. Thủ pháp nói trên rút cục đã mang lại kết quả như ta đã biết.

Theo AFP, một trong những bí quyết khiến tiếng nói của chủ tịch COP28 được lắng nghe là ông al-Jaber đã rất chú trọng đến khâu truyền thông. Chủ tịch COP28 đã tuyển mộ một nhóm chuyên viên lành nghề trong lĩnh vực truyền thông – giao tế. Bản thân chủ tịch COP28 cũng là người nỗ lực thiết lập quan hệ với giới bảo vệ môi trường khí hậu.

Tiếp thu quan điểm của giới môi trường

Theo ông Harjeet Singh, một người có nhiều kinh nghiệm tại COP, phát ngôn viên của mạng lưới quốc tế Climate Action Network-CAN (quy tụ khoảng 1.900 hiệp hội), từ nhiều tháng trước COP28, chủ tập đoàn Adnoc đã thường xuyên lắng nghe CAN. Tháng 6/2023, đại gia dầu khí này thừa nhận, việc giảm dần năng lượng hóa thạch là điều ‘‘không thể tránh khỏi’’ (bài ''Sultan al-Jaber : một doanh nhân bài bản điều hành COP28", France 24).

Vừa để các tiếng nói phản đối việc ‘‘giã từ năng lượng hóa thạch’’ được bày tỏ đầy đủ, vừa lắng nghe và tiếp thu quan điểm của giới bảo vệ khí hậu là hành xử của chủ tịch COP28. Ông al-Jaber khẳng định rõ cần thực thi mục tiêu giữ nhiệt độ Trái đất không tăng quá 1,5°C so với thời kỳ tiền công nghiệp (tức mục tiêu mức cao của Hiệp định khí hậu Paris 2015, mục tiêu mức thấp là giữ nhiệt độ không tăng quá 2°C).

Thông điệp ‘‘1,5°C’’ đúng lúc: ‘‘Lực đẩy’’ cho đàm phán

Giữ nhiệt độ Trái đất không tăng quá 1,5°C cũng là đòi hỏi của lãnh đạo Liên Hiệp Quốc, của đông đảo các nước, của giới bảo vệ môi trường. Theo các dự báo khoa học, đã được cộng đồng quốc tế đồng thuận, nếu nhiệt độ Trái đất tăng quá 1,5°C, nhân loại sẽ đối mặt với các thảm họa thiên nhiên vượt tầm kiểm soát. Lãnh đạo COP28 coi mục tiêu 1,5°C là thiết thân khi nhấn mạnh, ông điều hành COP28 để mang lại các kết quả ‘‘thực sự’’, để ‘‘giữ mục tiêu 1,5°C trong tầm tay’’.

Thông điệp ‘‘1,5°C’’ được chủ tịch COP28 nhiều lần khẳng định là ‘‘kim chỉ nam’’ cho hành động của ông, trước thềm hội nghị, và nhiều lần trong những ngày đầu tiên (Le Monde, 04/12). Điều này đã mang lại ‘‘lực đẩy tích cực’’cho tiến trình đàm phán, theo ghi nhận của ông Yves Marignac, chuyên gia về năng lượng hạt nhân và hóa thạch, Viện Institut NégaWatt, trong một cuộc trả lời đài RFI.

Nhanh chóng ‘‘giã từ năng lượng hóa thạch’’: Cơ hội cuối cùng với nhân loại

Trên thực tế, nhân loại đang đứng trước chân tường. Cộng đồng quốc tế chỉ còn ít năm nữa để giữ được mục tiêu 1,5°C (trong lúc nhiệt độ Trái đất hiện đã tăng hơn 1,4°C). Để làm được điều này, trước mắt phải cắt giảm được ít nhất đến 43% khí thải (chủ yếu) do năng lượng hóa thạch (so với năm 2019) ngay trước năm 2030, tức phải nỗ lực gấp hai mươi lần so với hiện nay (theo báo cáo của Cơ quan khí hậu Liên Hiệp Quốc - UN Climate, tổng cam kết cắt giảm của nhân loại hiện tại chỉ cho phép giảm 2% khí thải vào năm 2030). Việc giã từ năng lượng hóa thạch không hề là chuyện của tương lai xa vời, mà là ngay trước mắt, và nhất là việc tăng tốc giã từ năng lượng hóa thạch phải được quyết định ngay tại COP28.

Đối với không ít chính trị gia, nhà quan sát, thỏa thuận khí hậu COP28, mở đầu kỷ nguyên ‘‘giã từ năng lượng hóa thạch’’, được cho là ‘‘lịch sử’’, trên thực tế có thể là ‘‘cơ hội cuối cùng’’ với cộng đồng quốc tế, để tránh các đại thảm họa do biến đổi khí hậu. Lãnh đạo tập đoàn Adnoc dường như rất hiểu điều này.

Chủ tịch COP28 - chủ tập đoàn Adnoc, một người tự hào về nghề kỹ sư mà ông được đào tạo và ‘‘tin tưởng vào khoa học’’, cho biết ‘‘toàn bộ cuộc đời ông’’ đã được ''tổ chức trên các nguyên tắc hướng đến hiệu quả’’, và ông cũng ‘‘quản lý các doanh nghiệp như vậy’’. Đóng góp lớn nhất của chủ tịch COP28 có lẽ nằm ở chỗ ông chia sẻ nhận thức chung của cộng đồng khoa học, của giới bảo vệ môi trường, của đông đảo các quốc gia trên thế giới, mong muốn kịp thời bảo vệ Trái đất khỏi nhiệt độ gia tăng, với các hậu quả vượt tầm kiểm soát. Vấn đề tiếp theo là các hành động ‘‘hiệu quả’’ nào để thực thi mục tiêu này.

Trọng Thành

Thế Vận Hội Paris 2024 : Breaking, điệu nhảy đường phố trở thành môn thể thao thi đấu chính thức

Tại Thế Vận Hội Paris, diễn ra vào mùa hè 2024, lần đầu tiên Breaking, một điệu nhảy đường phố thuộc trào lưu văn hóa Hip Hop bắt nguồn từ Hoa Kỳ từ những năm 1970, được đưa vào danh sách bộ môn thi đấu chính thức.

Nghe:

Chưa đầy một năm nữa, thủ đô Paris của Pháp sẽ tổ chức Thế Vận Hội mùa hè Paris (26/07-11/08/2024), với lễ khai mạc trên sông Seine, các cuộc thi đấu bóng chuyền dưới chân tháp Eiffel và giới thiệu tới công chúng quan tâm đến thể thao một bộ môn mới : Breaking. Bắt nguồn từ khu ổ chuột Bronz ở New York vào những năm 1970, điệu nhảy Breaking là một trong 4  yếu tố cấu thành nền “văn hóa Hip Hop”, bên cạnh nhạc rap, graffiti (vẽ tranh đường phố), DJ (phối nhạc điện tử). Lúc đó, tại các buổi tiệc của khu phố, quy tụ nhiều người đến, chủ yếu là có nguồn gốc từ châu Phi hoặc châu Mỹ La Tinh, Breaking được cho là điệu nhảy để giải quyết tranh chấp của các băng đảng, thay vì dùng vũ lực. Họ thực hiện các điệu nhảy, đối đầu, thậm chí cầm dao hù dọa và nhảy để thách thức nhau nhưng không chạm vào nhau. “Đó là những điệu nhảy đối đầu một cách hòa bình”, như nhận định của Anne Nguyen, một vũ công chuyên nghiệp, là nhà sáng lập vũ đoàn Compagnie par Terre..

Đọc thêm toàn bài viết trên RFI tiếng Việt

---

Video1:

Matière(s) première(s) | Compagnie par Terre / Anne Nguyen | Teaser

Video2:

Underdogs | Compagnie par Terre / Anne Nguyen | Teaser

Mạng cáp quang dưới lòng Bắc Băng Dương : Nga mời Trung Quốc nhập cuộc

Nghe phầm âm thanh: 

Thế giới rồi đây sẽ sử dụng Internet của Trung Quốc ? Trong cuộc chiến về công nghệ với Hoa Kỳ, Trung Quốc được Nga hậu thuẫn để xây dựng hệ thống cáp quang dưới lòng Bắc Băng Dương, thực hiện tham vọng Con Đường Tơ Lụa Mới Digital. Trong thời đại công nghệ số và các hoạt động gián điệp phổ biến, để mở rộng ảnh hưởng và thay thế Mỹ làm chủ mạng internet toàn cầu trong thế kỷ 21, Bắc Kinh muốn kiểm soát « xa lộ thông tin » từ Bắc Cực.

Ảnh minh họa: Nhờ dịch vụ của công ty Pháp, các tài của Công ty Vận tải Bắc cực được kết nối dọc theo Đường Biển Bắc. © AFP/Orange Business Services

Vì sao Bắc Cực trở thành một mặt trận trong cuộc chiến công nghệ digital Mỹ -Trung ? Bắc Kinh tính toán những gì và đã được Nga hậu thuẫn như thế nào ? RFI tiếng Việt mời chuyên gia về hệ thống cáp quang dưới lòng biển, Michael Delaunay, giảng dậy tại đại học Versailles - Saint Quentin en Yvelines trả lời các câu hỏi trên. Các công trình nghiên cứu của giáo sư Delaunay tập trung vào Bắc Cực và ông là tác giả bài tham luận mang tựa đề : Con Đường Tơ Lụa Kỹ Thuật Số, công cụ để Trung Quốc mở rộng ảnh hưởng, kể cả tại Bắc Cực. Bài viết đăng trên tạp chí Nghiên Cứu Quốc Tế - Tập 51, số 1/2020.

..........

---

Đọc bài viết trên RFI tiếng Việt:

Mạng cáp quang dưới lòng Bắc Băng Dương 

Khí đốt phục vụ tham vọng ngoại giao của Qatar

Nghe phần âm thanh:

Là một quốc gia có diện tích chỉ gấp 2 lần Singapore, nhưng lại là nguồn dự trữ khí đốt lớn thứ ba trên thế giới - sau Nga và Iran, Qatar, trong chưa đầy 50 năm, trở thành một trong bốn nước có thu nhập đầu người cao nhất thế giới và Doha đã liên tục sử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên này để khẳng định vị trí trong khu vực và trên trường quốc tế.

Đối với đại đa số, Qatar, được biết đến nhờ hãng hàng không Qatar Airways. Trong giới truyền thông, quốc gia nhỏ tí trong vùng Vịnh này nổi tiếng nhờ hai kênh truyền hình có uy tín và có nhiều khán giả theo dõi Al Jazeera và beIn Sport.

........

Đọc toàn bài viết:

Khí đốt phục vụ tham vọng ngoại giao của Qatar

Trung Quốc: Khi cơ sở hạ tầng quy mô quá khổ đè nặng lên kinh tế

 RFI tiếng Việt - Thùy Dương, Đăng ngày: 20/10/2023

Những dự án bất động sản của Evergrande tại Bắc Kinh, Trung Quốc. Ảnh chụp ngày 15/09/2021.

Mức tăng trưởng trong lĩnh vực bất động sản, cơ sở hạ tầng giao thông, các cấu trúc công nghiệp, vốn là cột trụ tăng trưởng và thường được thúc đẩy nhờ đầu tư công, cũng có dấu hiệu giảm nhẹ. Đặc biệt, đầu tư vào bất động sản trong 9 tháng đầu năm 2023 đã giảm 9,1% so với cùng kỳ năm ngoái.

Theo nhà nghiên cứu về Trung Quốc, Pierre-Antoine Donnet, trong hơn hai thập niên, say sưa với tốc độ tăng trưởng theo cấp số nhân, Trung Quốc đã đầu tư những khoản tiền khổng lồ vào các dự án cơ sở hạ tầng thường là vô dụng, khiến tình trạng nợ nần bùng nổ nghiêm trọng và giờ đây đè nặng lên kinh tế của đất nước. Các tỉnh của Trung Quốc đã tự do vay mượn tiền để đầu tư vào hàng ngàn dự án xây dựng hạ tầng như sân bay, đường cao tốc, cầu treo, và đặc biệt là các khu nhà ở. Lĩnh vực bất động sản của Trung Quốc hiện đang gặp nhiều khó khăn trong khi các tòa nhà chung cư thì trống rỗng, không người ở.

Trong bài viết « Trung Quốc : bằng cách nào ảo tưởng điên rồ về sự vĩ đại đẩy kinh tế vào cảnh sụp đổ » đăng trên trang mạng nghiên cứu về châu Á Asislyst, Pierre-Antoine Donnet trích dẫn một cựu quan chức chế độ Trung Quốc, theo đó tính đến cuối năm ngoái có 648 triệu m2 nhà ở chưa bán được, tương đương với 7,2 triệu căn hộ. Con số nhà ở bị bỏ trống mà các chuyên gia đưa ra rất khác nhau, và theo con số cao nhất thì số nhà đó đủ cho... 3 tỷ người ở. Ngày 25/09/2023, Reuters trích dẫn ông He Keng, 81 tuổi, cựu phó giám đốc Cơ quan Thống kê Quốc gia Trung Quốc ước tính số nhà bỏ trống đủ cho 1,4 tỷ người ở. Nhưng đó là chưa kể đến các khu chung cư đã được bán, nhưng việc xây dựng chưa hoàn tất vì các công ty bất động sản gặp khó khăn tài chính.

Trên mạng xã hội Trung Quốc đã lan truyền nhiều phản ánh của những chủ sở hữu nhà mới, khi chuyển đến ở thì không có nước sinh hoạt, không có điện. Chung cư giống như những tòa nhà ma. Tuy nhiên, theo lệ thường, các thông tin này đã nhanh chóng bị cơ quan kiểm duyệt xóa bỏ chỉ sau vài phút. Về mặt chính thức, chính quyền Trung Quốc vẫn đánh giá là thị trường địa ốc có khả năng chống đỡ được cú sốc. Bộ Ngoại Giao Trung Quốc thì khẳng định đó không phải là vấn đề có thể khiến kinh tế Trung Quốc sụp đổ.

Nhờ sự tăng trưởng kinh tế đáng kinh ngạc kể từ cuối những năm 1970, người dân Trung Quốc đã chứng kiến một bước tiến thực sự trong cuộc sống hàng ngày và họ có quyền chính đáng tự hào về điều đó. Những cải cách cũng tạo ra một tầng lớp trung lưu và đưa Trung Quốc vào thời hưng thịnh chưa từng có. Tuy nhiên, niềm hân hoan chung về sự giàu có của đất nước đã tạo ra một làn sóng lạc quan quá mức và hậu quả là việc xây dựng quá đáng, không phù hợp với thực tế.

Nhiều nạn nhân là người cao tuổi

Pierre-Antoine Donnet cho rằng ảo tưởng điên rồ về một sự vĩ đại đã tạo ra hàng ngàn công trình nghệ thuật vô dụng và hàng triệu ngôi nhà không có người ở. Theo một ước tính hồi năm 2018 của chính quyền Trung Quốc, 1/5 số căn hộ tại các vùng đô thị bị bỏ trống và ít nhất 130 triệu căn nhà được các công ty bất động sản rao bán cho đến nay vẫn chưa tìm được người mua.

Thảm họa này không hề nhỏ, bởi vì chỉ riêng bất động sản đã chiếm tới 25-30% GDP của Trung Quốc, vì thế mà lĩnh vực này đè nặng lên tăng trưởng kinh tế của nước này, hiện đang ở mức thấp chưa từng thấy kể từ công cuộc cải tổ kinh tế hồi năm 1978, và ảnh hưởng đến hàng trăm ngàn người có tiền tiết kiệm, thường là người cao tuổi. Họ bị thuyết phục là đầu cơ bất động sản sẽ mang lại lợi nhuận lớn, nên dồn hết tiền tiết kiệm, vốn dĩ là tiền phòng thân khi về già, vào mua nhà.

Vào năm 2021, khi tập đoàn bất động sản Evergrande thừa nhận không có khả năng thanh toán nợ đáo hạn, vài trăm khách hàng đã tập trung suốt nhiều ngày trước trụ sở chính của hãng ở Thâm Quyến và đòi được trả lại tiền, nhưng đã bị công an giải tán thô bạo. Họ hầu hết là con cái của những người già có tiền gửi tiết kiệm bị dụ dỗ mua nhà và nay thì mất trắng. Khi khủng hoảng nổ ra vào năm 2021, tập đoàn bất động sản Evergrande có 1,5 triệu căn hộ chưa xây dựng còn dang dở.

Đối với Lý Đạo Quỳ (Li Daokui), một nhà kinh tế từng là cố vấn cho Ngân hàng Trung ương Trung Quốc, được trang web Passe-Muraille trích dẫn hôm 27/09, « thị trường bất động sản có thể mất ít nhất một năm mới hồi phục ». Ông nhấn mạnh chính quyền phải cho các chủ đầu tư vay nhiều hơn để hạn chế rủi ro thị trường sụp đổ. Theo Bloomberg, khoản tiền vay giai đoạn tháng 04- 08/2023 vẫn tiếp tục giảm khoảng 25% so với năm ngoái. Nhà kinh tế này nhấn mạnh là để hồi phục, thị trường bất động sản cần được bơm thanh khoản khẩn cấp khoảng 13 tỷ euro.

Chính quyền Trung Quốc thận trọng không công bố số nợ của các tỉnh và các cơ quan tài chính trung gian (LGFV), vốn chuyên trách các khoản vay trên thị trường tài chính, đặc biệt là trái phiếu, tạo thành các khoản nợ ngoại bảng không xuất hiện trong các bảng cân đối kế toán công. Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế ước tính những khoản nợ « ẩn » này lên tới 8,3 ngàn tỷ đô la trong năm 2022 (khoảng 48% GDP). Trên thực tế, đây là vấn đề hiển nhiên ai cũng biết nhưng không nói ra, để tránh tạo tình huống khó xử. Lợi nhuận trung bình của tài sản được đảm bảo bởi các trái phiếu này đã trở nên rất thấp, nên với sức ảnh hưởng và liên quan đến các tác nhân kinh tế khác nhau, các cơ quan tài chính trung gian LGFV là mối nguy cơ lớn đối với sự ổn định tài chính ở Trung Quốc.

Tuy nhiên, theo Hồ Gia Âm (Hu Jiayin), phó giáo sư kinh tế tại Trường Phát triển Quốc gia (NSD) thuộc Đại học Bắc Kinh, được Nikkei Asia trích dẫn, khoản nợ tích lũy của riêng các cơ quan tài chính địa phương nói trên đã tăng bùng nổ lên tới 54,6 ngàn tỷ Nhân Dân Tệ (7.000 tỷ euro) vào cuối năm 2022, so với 32.600 tỷ Nhân Dân Tệ (4.235 tỷ euro) 4 năm trước đó. Theo số liệu chính thức, đến cuối tháng 06/2023 khoản nợ của của các địa phương lên tới 38.000 tỷ Nhân Dân Tệ (4.930 tỷ euro). Con số thực về khoản nợ của Trung Quốc được giữ bí mật, không minh bạch, nên càng làm gia tăng sự ngờ vực của các định chế tài chính lớn của nước ngoài đối với Trung Quốc.

Theo tính toán các nhà kinh tế của ngân hàng Mỹ JPMorgan Chase công bố hồi tháng 08/2023, tổng nợ của Trung Quốc, kể cả nợ của các tổ chức tư nhân và nợ của chính phủ trung ương, chiếm tới 282% GDP toàn quốc, so với mức trung bình 256% ở các nước công nghiệp phát triển và 257% của Mỹ. Điều đáng nói hơn là tốc độ nợ tăng so với tầm vóc thực của nền kinh tế Trung Quốc đã lên mức rất cao trong những năm gần đây. Nợ của Trung Quốc đã tăng hơn gấp đôi sau 15 năm, cao hơn nhiều so với Mỹ hoặc Nhật Bản, hai nước vốn nổi tiếng là có mức nợ cao.

Các tính toán khác của Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS) có trụ sở tại Basel, Thụy Sỹ, cho thấy tổng nợ chính quyền trung ương và địa phương của Trung Quốc thực tế lên tới gần 300% GDP trong năm 2022, so với tỷ lệ dưới 200% hồi năm 2012. Tình hình nghiêm trọng đến mức các thành phố miền nam hồi năm 2021-2022 đã phải đặt thuốc nổ phá hàng chục tòa nhà chưa hoàn thiện bị bỏ hoang. Tuy nhiên các video quay cảnh cho nổ các tòa nhà đã bị gỡ bỏ.

Giao thông : Kỳ tích gây tốn kém

Sự quản lý yếu kém cũng ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực kinh tế khác tại Trung Quốc. Giao thông là một ví dụ. Trong vòng chưa đến 20 năm, Trung Quốc đã xây dựng hơn 42.000 km đường tàu lửa cao tốc cực kỳ hiện đại, một số tuyến tàu đạt vận tốc trên 360 km/h và kết nối hầu hết các thành phố lớn ở miền đông Trung Quốc (Trong vòng hơn 30 năm, Pháp chỉ xây được bằng 1/10 Trung Quốc).

Thế nhưng, kỳ tích đáng kinh ngạc về xây dựng đường sắt của Trung Quốc cũng có cái giá phải trả : khoản nợ lớn của công ty đường sắt Trung Quốc, cũng như sự quá khổ của mạng lưới. Theo truyền thông trong nước, việc xây nhà ga TGV ở Đan Châu, một thành phố cỡ trung bình ở tỉnh Hải Nam, miền trung, dù ngốn tới 5,5 tỷ đô la nhưng chưa từng được đưa vào sử dụng vì thiếu hành khách, nên chính quyền đã phải phá hủy vì nếu cứ duy trì nhà ga thì sẽ gây « tổn thất lớn ».

Một trong số nhiều ví dụ điển hình được nhà nghiên cứu Pierre-Antoine Donnet nêu lên là Quý Châu, một trong những tỉnh nghèo nhất, nằm ở miền đông Trung Quốc, với GDP bình quân đầu người trong năm 2022 là 7.200 đô la. Tỉnh Quý Châu có hơn 1.700 cây cầu và 11 sân bay, nhiều hơn số sân bay của 4 thành phố lớn nhất Trung Quốc. Khoản nợ tồn đọng của Quý Châu ước tính lên tới 388 tỷ đô la vào cuối năm 2022. Chính quyền tỉnh không còn khả năng tự trả lãi một mình, hồi tháng 04/2023 đã phải nhờ đến sự trợ giúp của trung ương để khôi phục cán cân tài chính.

Hồi chuông báo động của Tập Cận Bình

Sự quản lý yếu kém gây hậu quả năng nề đối với kinh tế Trung Quốc trong thời gian dài. Hồi năm 2022, chính Tập Cận Bình đã gióng chuông báo động, tuyên bố trước các quan chức của đảng rằng mô hình phát triển kinh tế của Trung Quốc trong những thập niên qua đã đạt đến giới hạn : « Một số người cho rằng phát triển có nghĩa là đầu tư vào các dự án và đầu tư ngày càng nhiều. Nhưng quý vị không thể dùng giày kiểu mới để đi theo con đường kiểu cũ ». Đối với Kenneth Rogoff, giáo sư kinh tế tại Đại học Harvard, Trung Quốc đã tính quá đà và giờ đây rơi vào một tình cảnh khó xử, bởi một phần lớn cơ sở hạ tầng là vô dụng nhưng chi phí bảo trì lại tốn kém, và vấn đề chính là Trung Quốc hiện giờ phải đối mặt với tình trạng lợi nhuận các công trình xây dựng đã giảm.

Một số nhà kinh tế chỉ ra rằng, do chi phí khai thác các cơ sở hạ tầng quá lớn đã tăng mạnh trong khi lợi nhuận giảm sút, để đạt 1 đô la tăng trưởng GDP, Trung Quốc hiện phải đầu tư khoảng 9 đô la, so với 5 đô la cách đây 10 năm và 3 đô la hồi những năm 1990. Các khoản vay mượn thường dựa trên những dự báo kinh tế quá lạc quan, đến mức các địa phương không có khả năng thanh toán lãi cho các khoản vay này. Theo Rhodium Group, một công ty phân tích tài chính có trụ sở tại New York, Mỹ, chỉ khoảng 20% ​​công ty tài chính mà chính quyền các địa phương ở Trung Quốc vay để tài trợ cho các dự án xây dựng có đủ dự trữ để đáp ứng các khoản cho vay ngắn hạn, chủ yếu là để trả nợ trái phiếu cho người dân Trung Quốc và nước ngoài.

Kinh tế Trung Quốc đang đứng trước bài toán khó giải, mắc kẹt giữa các khoản chi tăng bùng nổ và tiêu dùng hộ gia đình ổn định, nếu không muốn nói là đã giảm do những bất trắc hiện tại. Thay vì tiêu dùng, người dân có thói quen tiết kiệm để đề phòng những khó khăn trong tương lai. Theo Ngân hàng Thế giới, mức tiêu dùng của các hộ gia đình tại Trung Quốc chỉ chiếm khoảng 38% GDP, và duy trì ở mức không thay đổi so với tỉ lệ 68% ở Mỹ.

Ai cũng biết rằng Tập Cận Bình ưu tiên an ninh và ổn định theo hướng bất lợi cho nền kinh tế. Các chuyên gia kinh tế Trung Quốc cũng nhấn mạnh đến việc các cố vấn của ông Tập không muốn áp dụng mô hình tiêu dùng kiểu phương Tây, mà thích mô hình truyền thống, ưu tiên khu vực công và công nghiệp, nhất là chất bán dẫn, lĩnh vực mà Trung Quốc đang tụt hậu so với phương Tây, ngoài ra cũng ưu tiên lĩnh vực trí thông minh nhân tạo.

Khoản nợ ngày càng tăng và tình hình bấp bênh của các chính quyền địa phương làm suy yếu hệ thống ngân hàng của Trung Quốc. Mùa đông năm 2022, 21 ngân hàng Trung Quốc đã đồng ý gia hạn trả nợ cho chính quyền địa phương miền tây nam và các cơ quan tài chính trung gian của họ lên thành 20 năm với thời gian ân hạn nợ gốc 10 năm. Nhưng sự dàn xếp đó, cũng như nhiều thỏa thuận ở các nơi khác, đã gây thiệt hại cho các ngân hàng này.

Nhà nghiên cứu Pierre-Antoine Donnet kết luận là thời kỳ kiếm tiền dễ dàng ở Trung Quốc đã kết thúc, thay vào đó là sự khởi đầu một thời kỳ khó khăn. Sự lạc quan đã nhường chỗ cho sự bi quan. Có sự tương phản rõ rệt giữa cảm giác hưng phấn và yên tâm là Trung Quốc không thể bị tổn thương kéo dài hơn 30 năm, khi người dân Trung Quốc đã quen với siêu tăng trưởng mà họ từng nghĩ sẽ là vĩnh viễn, và cảm giác hoài nghi, ngờ vực của một nước Trung Quốc đang gặp khó khăn.

Xung đột Israel-Hamas - Tại sao Dải Gaza là tâm điểm của xung đột giữa Israel và Palestine ?

 RFI Tiếng Việt - Đăng ngày 9/10/2023. Chi Phương

Cuối tuần vừa qua, tổ chức Hamas (Phong trào kháng chiến Hồi giáo) đã bất ngờ tấn công Israel, phóng hàng ngàn tên lửa, các nhóm chiến binh đột nhập vào nhiều nơi sát gần dải Gaza. Theo thống kê sơ bộ, hàng trăm người Israel thiệt mạng, hàng ngàn người bị thương và rất nhiều người bị bắt làm con tin. Đây là cuộc xung đột mới nhất giữa hai hai kẻ thù « không đội trời chung » từ hàng thập kỷ qua. 

Ảnh hinh họa

Kể từ khi nhóm phiến quân Hồi giáo Hamas vào năm 2007 kiểm soát được dải Gaza (Gaza) nhỏ bé với hơn 2 triệu dân sinh sống, nơi đây trở thành điểm xung đột quân sự đẫm máu giữa Israel và người Palestine.     

Hamas là gì ?

Hamas dịch từ tiếng Ả Rập có nghĩa là phong trào kháng chiến Hồi Giáo, được thành lập vào năm 1987 trong cuộc nổi dậy chống lại sự chiếm đóng của Israel ở Gaza và Cisjordanie (Bờ Tây Jordanie) – hai lãnh thổ “tị nạn” chủ yếu của người Hồi giáo Palestine.

Sau khi được thành lập, Hamas đã soạn ra Hiến Chương, tuyên bố rằng “Palestine được Thượng Đế ban tặng cho người Hồi giáo” và yêu cầu tất cả người Hồi giáo chống lại những kẻ thù “chiếm đoạt” những vùng đất đó. Hamas muốn xoá bỏ Israel và khôi phục Palestine thành một quốc gia Hồi giáo. Vào năm 2017, theo trang Sky News, có thông tin cho rằng Hamas đã sửa đổi Hiến Chương, chấp nhận Nhà nước Palestine nằm trong các biên giới đã tồn tại trước Chiến tranh Israel Sáu ngày năm 1967.

Hiện nay, tổ chức Hamas do Ismail Haniyeh lãnh đạo, kiểm soát và quản lý dải Gaza. Tổ chức này bị Israel và hầu hết các nước phương Tây như Mỹ, Canada và các nước thuộc Liên Hiệp Châu Âu coi là khủng bố. Tuy nhiên một số nước khác như Iran công nhận Hamas là chính quyền hợp pháp tại Gaza. Theo trang Wall Street Journal, Iran cũng được cho là nước đã hỗ trợ Hamas trong cuộc tấn công quy mô lớn và công phu của tổ chức này vào Israel cuối tuần vừa qua.

Theo một số chuyên gia, Iran muốn hỗ trợ xung đột để ngăn Ả Rập Xê Út xích gần lại Israel.

Dải Gaza là khu vực như thế nào ?

Dải Gaza dài 40 km và rộng khoảng 14 km, được bao quanh bởi Israel, Ai Cập và biển Địa Trung Hải. Vùng đất này từng nằm dưới sự cai trị của đế chế Ottoman và sau đó là đế quốc Anh. Dải Gaza đã trở thành nơi tị nạn của hơn 200 000 người Palestine, phải rời bỏ quê hương sau Chiến tranh Ả Rập – Israel năm 1948. Ai Cập cai trị Gaza cho tới khi khu vực này rơi vào tay của Israel trong cuộc Chiến 6 ngày 1967. Năm 2005, Israel rút quân khỏi Gaza, từ bỏ các khu định cư cho người Israel.

Trong khoảng một thập kỷ, cho đến năm 2006, dải Gaza nằm dưới sự quản lý của cơ quan quyền lực Palestine, cơ quan này cũng quản lý Bờ Tây Jordanie. Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO) với nòng cốt là phong trào Fatah, đã chi phối mạnh mẽ cơ quan quyền lực Palestine và đã ký một thỏa thuận hòa bình với Israel.

Tháng Giêng năm 2006, Hamas chiếm được đa số trong cuộc bầu cử lập pháp. Vốn không thừa nhận sự tổn tại của Nhà nước Do Thái và chống Israel cực đoan, Hamas đã xung đột với Fatah. Và đến năm 2007, Hamas rút sang Gaza. Israel ban hành lệnh phong tỏa, với lý do “bảo vệ người dân của mình”.

Kể từ đó, các cuộc đối đầu đẫm máu đã xảy ra giữa Israel và Hamas ở Gaza. Trong khi Hamas kiểm soát an ninh ở Gaza, nguồn tài trợ cho y tế, năng lượng và các dịch vụ khác chủ yếu đến từ Liên Hiệp Quốc và các nước ngoài, trực tiếp hoặc thông qua chính quyền Palestine.

Tại sao Hamas lại tổ chức cuộc tấn công có quy mô lớn vào Israel cuối tuần vừa qua ?

Theo trang The Guardian, hiện vẫn chưa rõ lý do chính xác, nhưng có thể nói rằng tình trạng bạo lực đã gia tăng từ nhiều tháng qua giữa quân đội cũng như người Israel và người Palestine ở Bờ Tây.

Tuần trước, một số người Do Thái đã đến cầu nguyện bên trong Nhà thờ Hồi giáo Al-Aqsa ở Jerusalem, vốn được gọi là một trong ba nơi linh thiêng nhất của người theo đạo Hồi (sau Mecca và Medina ở Ả Rập Xê Út). Nhưng trong đạo Do Thái đây cũng là một địa điểm linh thiêng. Những người Hồi giáo cho rằng hành động cầu nguyện là khiêu khích. Hamas gọi chiến dịch tấn công hiện tại là trận « Mưa bão al-Aqsa ».

Ngoài ra, việc bị Ai Cập và Israel phong toả trong gần 16 năm đã khiến kinh tế của dải Gaza kiệt quệ, người dân khốn đốn.

Hamas và Israel đã 4 lần gây chiến, nguồn căn của các cuộc xung đột là do đâu ?

Kể từ khi Israel rút quân khỏi dải Gaza, đây là cuộc chiến thứ năm giữa Hamas và Israel. Bốn cuộc chiến trước đó xảy ra vào những năm 2008, 2012, 2014 và 2021. Cuộc xung đột đẫm máu nhất là năm 2014, kéo dài 7 tuần, khiến hơn 2000 người Palestine và 74 người Israel (trong đó 68 người là binh sĩ) thiệt mạng.

Cũng giống như nhiều nước ở Trung Đông, Hamas phẫn nộ với việc thành lập nước Israel năm 1948, sau Đệ Nhị Thế Chiến, vốn được nhiều nước phương Tây ủng hộ. Theo trang Skynews, Hamas và các nhóm Palestine khác cho rằng lãnh thổ của họ bị đánh cắp, và người Palestine là chủ sở hữu, người chiếm đóng hợp pháp.

Tuy nhiên, những người ủng hộ Israel cho rằng khu vực này là quê hương tổ tiên của người Do Thái, vốn đã bị lưu đày sau cuộc xâm lược của Đế quốc Babylon hơn 2.500 năm trước.

Vào ngày 29/11/ 1947, Liên Hiệp Quốc đã ra nghị quyết, khuyến nghị phân chia lãnh thổ của người Israel, từng là thuộc địa của Anh Quốc thành khu vực cho Nhà nước Do Thái, các nước Ả Rập và khu vực Thánh địa tách biệt. Tuy nhiên bạo lực đã nổ ra ngay lập tức giữa phe Do Thái và phe Ả Rập. Israel được tuyên bố độc lập ngày 14/05/1948 thì ngay hôm sau các quốc gia láng giềng Ả Rập đã tham chiến. Cuối cùng Israel đã chiếm được một nửa lãnh thổ mà Liên Hiệp Quốc vốn chia cho các Nhà nước Ả Rập.

Theo Sky News, tại khu vực Bờ Tây mà Israel đã chiếm được, nhiều khu vực định cư của người Do Thái được xây dựng khiến Hội Đồng Bảo An Liên Hiệp Quốc từng lên án Israel « vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế ».

Cuộc xung đột đã khiến hàng ngàn người thiệt mạng từ hàng thập kỷ qua, cả người Palestine lẫn người Do Thái. Ai là bên vi phạm nhân quyền ?

Hamas đã bị cáo buộc vi phạm quyền con người ở Gaza qua các vụ hành quyết, tra tấn, bắt cóc. Tổ chức từng có liên hệ với phong trào Huynh đệ Hồi giáo, cũng bị cáo buộc bởi các tổ chức nhân quyền vì hạn chế quyền tự do ngôn luận, hội họp.

Vào năm 2022, chính quyền Hamas ở Gaza đã hành quyết 5 người Palestine vì bị cáo buộc làm gián điệp cho Israel. Nhiều tổ chức phi chính phủ và các phương tiện truyền thông đã cung cấp bằng chứng về việc Hamas bắn tên lửa vào các khu đông dân cư, sử dụng người dân làm bia đỡ đạn.

Tuy nhiên, Israel cũng bị cáo buộc vi phạm nhân quyền. Tổ chức Amnesty International đã cáo buộc Israel « áp bức » người dân Palestine, phân biệt chủng tộc, cả ở Israel và các vùng đã chiếm đóng. Amnesty International đã cáo buộc Israel « chiếm giữ đất đai, tài sản, gây thương tích nghiêm trọng » đối với người Hồi giáo Palestine.

Nấm-rễ cộng sinh: ‘‘Bí quyết 400 triệu năm tuổi’’ có giúp nhân loại thoát đại họa khí hậu?

Nghe phần âm Thanh:

Đại thảm họa chồng chất, do Trái đất bị hâm nóng, đang cận kề. Nhiệt độ toàn cầu sắp ‘‘tăng quá 1,5°C’’ so với thời tiền công nghiệp. Sự phụ thuộc nặng nề vào năng lượng hoá thạch ‘‘đã mở cánh cửa địa ngục với nhân loại’’, như cảnh báo của Liên Hiệp Quốc. Viễn cảnh đen tối ngày một khó tránh khỏi. Tuy nhiên, cái khó làm ló cái khôn. Ít năm gần đây ‘‘nấm rễ’’ đang được hy vọng như một giải pháp chống biến đổi khí hậu hàng đầu, có thể giúp nhân loại thoát hiểm.

Nấm rừng mùa thu (ảnh minh họa)

“Nấm rễ” là gì ? Vì sao nhiều hy vọng được đặt vào “nấm rễ” ? Tạp chí của RFI tổng hợp thông tin về chủ đề này. Khách mời của Tạp chí hôm nay là giáo sư Marc-André Selosse, Viện bảo tàng Quốc gia về Lịch sử Tự nhiên (MNHN), Paris, một chuyên gia trong lĩnh vực nấm rễ cộng sinh xứ ôn đới. Ông cũng là tác giả cuốn “L’Origine du monde : une histoire naturelle du sol à l’intention de ceux qui le piétinent” (tạm dịch là “Nguồn gốc của thế giới : Một lịch sử tự nhiên của đất, dành cho những ai bước đi trên đó mà không hay’’).

“Tấc đất” còn giá trị hơn cả “tấc vàng”. Bởi đất là ‘‘nguồn gốc” của sự sống, đất “nuôi dưỡng” sự sống, “bảo vệ” sự sống. “Đất” có ý nghĩa sống còn với sự sống như vậy, nhưng bản thân cuộc sống của đất, cuộc sống trong lòng đất lại là điều còn rất ít được biết đến, và rất ít được chú ý bảo vệ. “Nấm rễ cộng sinh” - một phần căn bản làm nên sự sống của rừng – cũng chính là một giải pháp chống biến đổi khí hậu hàng đầu, theo ghi nhận của giáo sư Marc-André Selosse, chuyên gia về nấm truffle (hay “nấm cục”), một trong các loài nấm rễ cộng sinh nổi tiếng ở Pháp, và ở châu Âu. Giải pháp căn bản cho cuộc chiến chống biến đổi khí hậu nằm ngay dưới chân ta, ngay trong lòng đất.

Thiếu “nấm rễ”, cây còi cọc

Giới khoa học đã phát hiện ra vai trò của nấm rễ như thế nào ? Trả lời RFI Việt ngữ, giáo sư Marc-André Selosse tóm lược:

‘‘Phát hiện về chuyện này diễn ra vào năm 1885. Vào thời điểm đó, Albert Bernhard Frank, một nhà thực vật học người Phổ (nước Đức hiện nay), được bộ trưởng Nông Nghiệp nước này đặt câu hỏi : vì sao nấm truffle luôn mọc dưới gốc cây ? Albert Bernhard Frank đã phát hiện ra rằng bộ phận tồn tại ổn định của nấm truffle nằm sâu trong lòng đất, với vô vàn các sợi có kích thước hết sức nhỏ bé. Cây nấm, bộ phận nổi trên mặt đất, trên thực tế chỉ là ‘‘cơ quan sinh sản’’, cho phép phát tán các bào tử nấm. Các bộ phận siêu nhỏ tồn tại ổn định nằm trong lòng đất nối liền với các rễ cây, nhà khoa học người Phổ gọi đây là hiện tượng ‘‘nấm rễ cộng sinh’’ (mycorhize). Không chỉ có nấm truffle, mà hàng nghìn loài nấm cũng tồn tại theo một cơ chế tương tự. Khi phát hiện nhiều “nấm rễ cộng sinh” ở cây sồi, Albert Bernhard Frank đặt câu hỏi : Phải chăng các loài nấm như vậy giúp cây phát triển ? Năm 1892, ông viết một bài báo, với nhận định : nếu cắt bỏ nấm rễ của cây thông, loại cây này sẽ phát triển không tốt… (…) Khi người phương Tây di thực các loại thông đến những vùng đất ở Nam Mỹ và châu Phi, thoạt tiên, thông không thể phát triển được nếu không có các loại nấm rễ. Đối với các loại cây thông phát triển tốt ở Nam Mỹ, đến mùa, người ta thấy trên rễ chúng cùng các loại nấm như ở châu Âu’’.

Quan hệ cộng sinh Cây và Nấm. 

Cây cung cấp ‘‘đường’’ cho nấm, nấm ‘‘đi chợ’’ giúp cây

Nấm rễ cộng sinh sống trên các mô rễ của cây chủ, sống nhờ vào cây chủ, nhưng tham gia vào thúc đẩy sự sống của cây chủ, trái ngược với các loại nấm hoại sinh, nấm phân giải chất hữu cơ sống nhờ vào các thực thể hữu cơ chết, phân huỷ, hay các loại nấm ký sinh xâm nhập vào cơ thể vật chủ, gây bệnh và thậm chí tiêu diệt vật chủ. Nấm rễ cộng sinh cụ thể như thế nào với cây? Giáo sư Marc-André Selosse giải thích :

‘‘Trong thế kỷ 20, nhiều công trình nghiên cứu đã cho thấy nấm rễ nhận được từ cây chất đường, chắc chắn là các loại vitamin, và trong nhiều trường hợp cả các axit béo, tức các sản phẩm có được nhờ ở tiến trình quang hợp của cây. Ngược lại, nấm làm việc công việc ‘‘đi chợ’’ trong lòng đất, hay nói cách khác lấy từ đất các chất azot, photphat, potasium, các chất vi lượng, nước… để tự nuôi nó, nhưng cũng để nuôi cây (…) Trong lòng đất có rất nhiều chất, nhưng tồn tại rất tản mát. Nấm rễ nhỏ li ti làm công việc hút lấy các nguồn dưỡng chất, với hiệu suất cao hơn nhiều so với các rễ cây to. Nấm rễ cũng làm cả công việc bảo vệ rễ cây. Khi quan sát rễ cây ở các vùng ôn đới, cả Nam bán cầu cũng như Bắc bán cầu, và một số nơi ở xứ nhiệt đới, nấm rễ làm nên một thứ vỏ bọc bao xung quanh rễ cây. Có một số loại thông hay bạch đàn không thể mọc được trên đất đá vôi chẳng hạn, nếu không có nấm cộng sinh bao bọc rễ. Nấm rễ giúp cây trong việc tiếp nhận calcium, điều hoà lượng nước tiếp nhận, và cả chống lại các vi sinh vật có hại tấn công rễ. Và có một điều tinh vi, quan trọng khác mới được phát hiện gần đây, đó là nấm rễ giúp cả việc tăng cường hệ miễn dịch của cây, đối với toàn bộ cây, không chỉ với rễ cây. Tóm lại, nấm rễ bảo vệ cây, và và hoạt động tương trợ này diễn ra có tổ chức, bởi khi bảo vệ cây, nấm cũng bảo vệ chính kho thực phẩm của mình’’.

Không có “nấm” thì không có rừng

Nấm rễ cộng sinh mang lại sự sống cho đại đa số các hệ sinh thái trên mặt đất là điều mà giới khoa học, và một số định chế quốc tế ghi nhận từ khá lâu nay. Hội Đồng Toàn Châu Âu (Council of Europe), trong một văn bản năm 2001, liên quan đến nấm, làm rõ Phụ lục 1 Công ước Bern (tức Công ước Bảo tồn Thiên nhiên hoang dã ở châu Âu, có hiệu lực từ năm 1982), nhấn mạnh: “Các loài nấm rễ tham gia vào nhiều quan hệ cộng sinh : khoảng 85% cây thân gỗ có cơ chế cộng sinh nấm rễ, và đây là điều quan trọng nhất trong các chức năng sinh thái của chúng – không có nấm rễ thì sẽ không có rừng, và không có các hệ sinh thái tự nhiên có tổ chức khác’’.

Châu Âu có hai tổ chức toàn châu lục bảo vệ nấm rễ : Hội đồng châu Âu Bảo tồn Nấm (The European Council for the Conservation of Fungi - ECCF), thành lập từ năm 1985, và Hiệp hội chuyên về Nấm rễ châu Âu (European Mycological Association - EMA), thành lập năm 2003. Không kể các hiệp hội quốc gia nhiều nước tồn tại từ lâu đời. Hiệp hội nấm rễ Pháp (Société mycologique de France) xuất hiện từ năm 1884, cùng thời với phát hiện của nhà nghiên cứu người Phổ.

Từ rừng bị hâm nóng...

Tuy nhiên, tại châu Âu và với quốc tế nói chung, trong một thời gian dài nấm rễ về cơ bản vẫn chỉ được nhìn nhận về phương diện đa dạng sinh học, không trực tiếp liên quan đến chuyện biến đổi khí hậu. Cuộc chiến bảo vệ đa dạng sinh học diễn ra gần như độc lập với cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, biến đổi khí hậu ngày càng tác động mạnh mẽ đến sinh giới. Đa dạng sinh học ngày càng trở thành nạn nhân của việc trái đất bị hâm nóng. Rừng bị biến đổi khí hậu làm cho suy yếu đến mức mà nhiều nơi rừng trở thành nguồn phát thải khí CO2, thay vì là nơi hấp thụ. Vai trò của nấm rễ với biến đổi khí hậu ngày càng trở thành chuyện được quan tâm hàng đầu trong các nghiên cứu về rừng. Nấm rễ được hy vọng như một cứu tinh .

Nhìn chung ‘‘nấm rễ’’ có vai trò như thế nào trong việc hấp thu khí thải CO2 ? Về vấn đề này, giáo sư Selosse lấy trường hợp rừng ở khu vực ôn đới làm ví dụ giải thích:

‘‘Nấm rễ có hai vai trò trong việc hấp thu khí thải CO2. Vai trò gián tiếp và vai trò trực tiếp. Vai trò gián tiếp khi nấm rễ giúp cây phát triển. Khi cây hút khí thải CO2 chính là nhờ sự trợ giúp của nấm rễ. Vai trò thứ hai là trực tiếp hấp thụ cac-bon. Các nấm rễ ở xứ ôn đới rất phàm ăn cac-bon. Nấm rễ tiếp thu đến 40% lượng cac-bon được cây hấp thu trong quá trình quang hợp. Đây là một con số cực lớn. Đặc điểm thứ hai là nấm rễ xứ ôn đới chậm chuyển hoá : trước hết do nấm rễ sống lâu hơn và khi chết, xác của chúng cũng phân huỷ rất chậm’’.

... đến thừa nhận ‘‘vai trò then chốt với khí hậu’’ của nấm rễ

Năm 2019 lần đầu tiên giới khoa học tiến hành một nghiên cứu quy mô về đa dạng sinh học toàn cầu, với tổng cộng 55 triệu cây, hơn 32.000 giống loài, đại diện cho 97% diện tích trái đất, với sự tham gia của khoảng 250 nhà khoa học từ 50 quốc gia. Nghiên cứu Global Forest Biodiversity Initiative (GFBI), với sự tham gia của Viện nghiên cứu nông học vì phát triển Pháp (Cirad) trong ban điều hành, khẳng định ‘‘vai trò then chốt trong việc điều chỉnh khí hậu’’ của quan hệ cộng sinh nấm rễ với cây nói riêng và giữa các vi sinh vật với cây nói chung.

Vai trò to lớn của quan hệ nấm rễ cộng sinh với ‘‘điều chỉnh khí hậu’’ được nhìn nhận cùng lúc với việc giới nghiên cứu chỉ ra quan hệ cộng sinh nấm rễ này lại đang bị chính biến đổi khí hậu tác động mạnh mẽ. Chưa kể tác động của việc rừng bị phá huỷ, bị khai thác theo lối công nghiệp hóa, đất đai bị can thiệp của con người làm suy thoái với phân bón, thuốc trừ sâu, đô thị hóa… Theo điều tra nói trên của GFBI, khoảng 10% nấm “ngoại cộng sinh” (ectomycorrhizal fungi), tức loại nấm rễ sống bao quanh rễ cây (sống chủ yếu ở xứ ôn đới), như giáo sư Selosse nêu trên, có nguy cơ biến mất trước năm 2070. Mà đây lại chính là họ nấm rễ có vai trò then chốt hơn cả đối với việc hấp thu khí thải gây hiệu ứng nhà kính.

Rừng bị khai thác theo lối công nghiệp (coupe à blanc/ Clearcutting) : Cây chết, các mạng nấm rễ trong lòng đất cũng bị tiêu diệt

Thế giới nấm, ‘‘điểm quyết đấu'’ của cuộc chiến Khí hậu-Đa dạng sinh học

Biến đổi khí hậu và các hoạt động của con người đe dọa các hệ sinh thái, đảo lộn đa dạng sinh học toàn cầu ngay trong lòng đất - nền tảng của đời sống sinh giới. Tuy nhiên cũng chính biến đổi khí hậu và các biến động ghê gớm khác cũng làm nổi bật tầm quan trọng hàng đầu của các hệ vi sinh vật nhỏ bé, mong manh trong đất đối với sự ổn định của khí hậu. Việc nhận diện đầy đủ sự tồn tại đa dạng và vô cùng tinh vi của chúng, cùng nỗ lực bảo vệ chúng đang dần dần trở thành một ‘‘điểm quyết đấu’’ mới của cuộc chiến kép - bảo vệ khí hậu, bảo vệ đa dạng sinh học .

Nấm rễ và thế giới các vi sinh vật nói chung lâu nay nằm ở vị trí chiếu dưới trong cuộc chiến bảo vệ đa dạng sinh học. Trong danh sách đỏ năm 2022 của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), chỉ có 640 loài nấm, trong lúc có hơn 62.000 động vật và hơn 60.000 thực vật (iucnredlist.org).Cho đến nay, các nhà khoa học mới chỉ xác định được khoảng vài chục nghìn loài nấm rễ, trong lúc số chủng loại nấm rễ toàn cầu có thể có đến hàng trăm nghìn loài, thậm chí hàng triệu. Quan hệ cộng sinh rễ - nấm không phải chỉ là giữa một loại nấm với một cây mà nhiều nấm cộng sinh với cùng một cây, và các nấm rễ lại có quan hệ liên thông tạo thành một mạng lưới liên kết rộng lớn, cây cối liên hệ với nhau thông qua nấm rễ.

Nhà sinh học Toby Skiers (giáo sư Đại học Vrije Universiteit Amsterdam, Hà Lan) ví các mạng lưới nấm rễ như “bộ xương của đất”. Nhờ mạng lưới sợi nấm, đất trở nên thông thoáng hơn, ít bị nén chặt hơn, ổn định hơn. Xói mòn ít hơn và giữ nước tốt hơn. Nấm rễ là cả một thế giới mênh mông. Dưới lòng đất, các sợi nấm mỏng manh, vô hình, nhưng có tổng số chiều dài ghê gớm : hàng cây số sợi nấm ẩn trong một centimet khối đất, và nếu tính trên diện tích toàn thế giới, chiều dài tổng cộng của các mạng sợi nấm của 10cm đất đầu tiên dưới lòng đất tương đương với 450 x 1024 km, tức bằng khoảng một nửa chiều rộng của dải Ngân Hà của chúng ta.

Tại nhiều khu vực, nấm rễ có thể chiếm đến 50% tổng trọng lượng sinh khối. Nhà nấm rễ học Stephan Declerck, phụ trách kho lưu trữ nấm rễ lớn nhất thế giới (Đại họcUCLouvain, Bỉ), cho biết cơ thể sống lớn nhất thế giới hiện nay chính là nấm. Một ‘‘con’’ nấm thuộc loài Armillaria Ostoyae, ở công viên quốc gia Oregon (miền tây nước Mỹ), nặng khoảng 600 tấn, trải rộng trên diện tích 8,9 km² trong lòng đất, có tuổi đời từ ít nhất 2.400 năm đến 8.000 năm. Cả một thế giới kỳ lạ, phi thường nằm ngay dưới bàn chân ta.

SPUN thám hiểm ‘‘vũ trụ’’ các mạng lưới “nấm rễ” toàn cầu

Thực tế nấm rễ cộng sinh chính là “điểm mù của cuộc chiến chống biến đổi khí hậu’’, như nhận định của các nhà khoa học nhóm SPUN (Society for the Protection of Underground Network), do khoa học gia Hà Lan Toby Skiers và một số đồng nghiệp chủ trì. Chương trình lập bản đồ toàn cầu đầu tiên về thế giới chuyên về các loài nấm trong lòng đất, khởi sự từ 2021. SPUN hy vọng tìm thấy chính trong “điểm mù” tri thức đó các bí quyết giúp nhân loại thoát hiểm đại thảm họa khí hậu. Dự án SPUN chủ trương lập bản đồ chi tiết đầy đủ về nấm rễ toàn cầu, tìm hiểu về khả năng cất giữ CO2 khổng lồ của loài sinh vật đặc biệt này, bảo vệ các mạng lưới nấm rễ bị đe dọa.

Kế thừa cơ sở dữ liệu khổng lồ GlobalFungi (tập hợp các thành tựu về nghiên cứu nấm rễ toàn cầu trong 20 năm qua), nhờ ở một phần ở trí thông minh nhân tạo và kỹ thuật mô hình hoá (của các chuyên gia Crowther Lab - Đại học Bách khoa quốc gia Zurich), chương trình lập bản đồ nấm rễ toàn cầu 150 triệu km² (của SPUN) về cơ bản có thể “về đích trong hơn 5 năm tới”, theo chuyên gia Pháp Francis Martin, thành viên Hội đồng khoa học của SPUN.

Cây cối trên cạn: Hậu duệ của ‘‘cuộc kết hôn giữa nấm và tảo biển’’

Trong một kết quả nghiên cứu được công bố trên tạp chí Current Biology, trên quy mô toàn cầu, nấm rễ có thể hấp thu đến 13,2 tỷ tấn CO2, chiếm khoảng một phần ba lượng khí thải toàn cầu. Các nhà nghiên cứu cũng cho biết thực vật có liên quan đến nấm rễ cộng sinh có thể hấp thụ lượng cac-bon nhiều gấp 8 lần so với thực vật không có liên hệ với nấm. Hiện tại, những dự báo về khả năng hấp thu CO2 to lớn của nấm rễ vẫn chỉ là ước tính, với độ sai số ắt là khá cao, bởi vũ trụ các mạng lưới nấm rễ trong lòng đất là điều còn rất ít được biết đến.

Dù sao có một điều chắc chắn, được giới chuyên môn đồng thuận, đó là ‘‘cơ chế cộng sinh nấm rễ’’ chính là điều đã giúp cho sự sống nở rộ trên đất liền. Cơ chế cộng sinh này đã từng cho phép “hình thành các hệ sinh thái trên cạn”. Nhờ đó mà các loài tảo biển có thể di cư thành công lên mặt đất cách nay từ 485 triệu đến 443 triệu năm, giai đoạn mà các nhà cổ sinh vật học gọi là kỷ ‘‘Ordovic’’ .

Khác hẳn với đại dương, nơi tảo cùng lúc có được ánh sáng, nước, cac-bon, khoáng chất. Đất liền khác hẳn. Ánh sáng và cac-bon có trong không khí, trong lúc nước và khoáng chất nằm trong lòng đất. Để thành công trong cuộc di thực này, tảo biển đã “ký kết một thoả ước hôn nhân lâu dài” với nấm. Tảo cấp cho nấm đường và các axit béo, nấm cấp cho tảo các khoảng chất nhờ các hệ thống sợi mỏng manh với khối lượng nhỏ hơn rễ đến hàng trăm lần, nhưng vươn xa. Đây chính là lý do khiến quan hệ cộng sinh nấm rễ liên quan đến đại đa số cây cối. Cây cối trên mặt đất là các hậu duệ của cuộc hôn nhân quyết định này.

Đối với nhà sinh học tiến hoá Toby Skiers, ‘‘phá hủy quan hệ đối tác lâu đời hàng trăm triệu năm này cũng chính là tự huỷ hoại thực sự khả năng của con người ngăn chặn biến đối khí hậu”.

“Hệ thống internet trong rừng'' và những Cây Mẹ linh thiêng

Những hiểu biết sâu hơn về đời sống các vi sinh vật trong lòng đất ngày càng làm lộ rõ sự kỳ diệu khôn cùng của các hệ sinh thái. Nhà sinh thái học kỳ cựu về rừng, bà Suzanne Simard, người Canada, từ rất sớm, vào năm 1997, đã từng ví các mạng lưới nấm rễ cộng sinh như một “hệ thống internet” ngầm trong lòng đất, liên kết cả một rừng cây. Cây cối nhờ vào hệ thống này mà có thể “tương trợ” nhau, “các cây mẹ” hỗ trợ đàn cây con. Đây là điều gây cảm hứng lớn cho đạo diễn James Cameron khi làm bộ phim Avatar, ca ngợi sự huyền nhiệm của rừng, mối quan hệ tâm linh nối kết cộng đồng thổ dân với Mẹ Cây linh thiêng (xem thêm phần ''Cây cối hợp tác qua mạng lưới nấm rễ:‘‘Trực giác khoa học’’, ‘‘Niềm tin tâm linh’’ hay ‘‘Khái quát hóa vội vã’’ ?'').

Bí quyết diệu kỳ của “nấm-rễ” : Loài người có kịp rút các bài học?

Trong cái rủi có thể có cái may. Cuộc đại khủng hoảng về môi trường, khí hậu cũng có thể là cơ hội để nhân loại đương đại trở lại với những bài học căn cốt của thiên nhiên. Tạp chí xin khép lại với một nhận định của giáo sư Marc-André Selosse. Trong cuốn ‘‘Jamais seul. Ces microbes qui construisent les plantes, les animaux et les civilisations’’ (tạm dịch là‘‘Không bao giờ cô độc. Các vi sinh vật kiến tạo nên các loài thực vật, động vật và các nền văn minh’’) (2017), nhà sinh học, chuyên gia nấm rễ Viện bảo tàng Quốc gia về Lịch sử Tự nhiên Pháp, kêu gọi chúng ta thứ tạm thời rời bỏ cách nhìn khô cứng coi mỗi ‘‘thực thể’’ là một tồn tại biệt lập (The Conversation.com).

Trong thế giới các vi sinh vật, mọi thứ ‘‘trước hết là tương tác’’, liên tục trong tương tác. Ranh giới giữa thực thể này và thực thể khác rất khó xác định. Trong thế giới ‘‘nấm rễ cộng sinh’’, khó có thể nói chắc đâu là cây, đâu là nấm. Đường biên hết sức co giãn. Nấm rễ thông qua các protein nhỏ bé ‘‘làm biến đổi sự vận hành của các tế bào cây, tác động đến quá trình hoạt hóa thông tin di truyền chứa trong gien (hay ‘‘biểu hiện gien’’)’’ . Một ‘‘thực thể cây’’, thông qua các mạng lưới sợi nấm, trao đổi dinh dưỡng và cả thông tin với các cây hàng xóm, và quá trình cứ thế tiếp tục. ''Thực thể cây mở rộng'' kiểu như vậy có thể liên quan đến toàn bộ một khu rừng, hay một đồng cỏ. Trong thế giới đó, ‘‘mỗi vi sinh vật là một giao điểm trong cả một mạng lưới tương tác khổng lồ’’, mênh mông như ‘‘đại dương’’.

Cái thế giới nhỏ bé vô cùng ấy cũng là một thế giới mang trong mình một sứ mạng khổng lồ : duy trì sự cân bằng sinh thái, sự ổn định của khí hậu trên hành tinh. Cuộc đại khủng hoảng khí hậu – môi sinh cận kề buộc nhân loại phải trở lại với cái thế giới ấy, để tìm học những bí quyết diệu kỳ, đã từng kiến tạo nên sự sống trên mặt đất từ hàng trăm triệu năm nay - các điều kiện sống đã cho phép ra đời nền văn minh của con người. Liệu nhân loại còn đủ thời gian để lãnh nhận trước khi những đại khủng hoảng dồn dập ập tới?

Trọng Thành

---

Bài đọc thêm:

Nấm-rễ cộng sinh