1/14/23

Đưa Ông TÁO về Trời



   Theo câu nói của Lịch Thực Kỳ 酈食其 trong Sử Ký của Tư Mã Thiên là :"Vương giả dĩ dân vi thiên, nhi dân dĩ thực vi thiên 王者以民為天,而民以食為天". Có nghĩa : "Kẻ vương già lấy dân làm trời, còn dân thì lấy cái ăn làm trời". Ý là : "Vua thì phải lấy dân làm trên hết, vì không có dân thì làm vua với ai đây ? Còn dân thì lấy cái ăn làm nhu cầu trên hết, vì không có cái ăn thì làm sao mà sinh sống cho được !" Vế sau của câu nói nầy thường bị nói trại thành "Dân dĩ thực vi TIÊN 民以食為先". Có nghĩa : "Dân lấy cái ăn làm TRƯỚC NHẤT".
         Vì dân lấy cái ăn làm trên hết, nên ông Táo cũng được thờ cúng trịnh trọng nhất trong gia đình. Ông Táo được tôn xưng là "Ngũ Tự Chi Thủ 五祀之首", là đứng đầu trong năm nơi phải tế tự ở trong nhà là Môn Thần, Hộ Thần, Tỉnh Thần, Táo Thần và Trung Lưu (Thổ Địa Thần và Trạch Thần) 門神、户神、井神、灶神、中溜 (土地神和宅神). Nên người Hoa khi rước dâu về đến nhà, sau khi lạy bàn thờ Trời Đất trước cửa thì người trưởng tộc dẫn cô dâu thẳng ra sau bếp lạy Ông Táo trước tiên rồi mới trở ra lạy Thần Tài Thổ Địa và bàn thờ ông bà. Cho ta thấy Ông Táo là ông thần được tôn vinh hàng đầu trong gia đình. Lại theo truyền thuyết dân gian là mỗi cuối ngày ông Táo phải bẩm báo với Ngọc Hoàng Thượng Đế về tất cả những hành vi tốt xấu của các thành viên trong gia đình; Nhưng diễn tiến theo thời gian lần hồi thì mỗi năm ông chỉ về chầu trời để bẩm báo có một lần thôi. Đó là vào ngày cuối năm 23 tháng Chạp, sau khi đã dọn dẹp quét tước nhà cửa sạch sẽ ngăn nắp để chuẩn bị ăn Tết. 
        Bắt đầu từ đời nhà Chu, hơn một ngàn năm trước Công Nguyên, tục tế Táo đã được đưa vào hoàng cung thành một nghi lễ chính thức. Còn trong dân gian thì theo như câu nói "Quan tam, dân tứ, thuyền gia ngũ 官三民四船家五" Có nghĩa : Quan thì cúng đưa ông Táo ngày 23, còn dân thì 24 và những người dưới ghe thuyền theo đời sống thương hồ thì cúng đưa ông Táo ngày 25. Vì có truyền thuyết là Ông Táo về trời sẽ tâu trình mọi việc tốt xấu trong nhà, nên thường thì cúng ông Táo không thể thiếu món ngon món ngọt, để ông Táo ăn cho ngọt mà báo cáo toàn việc "ngọt" việc tốt, lại thêm giấy vàng mã và xếp hình cò bay ngựa chạy để cho ông Táo có đầy đủ phương tiện để về trời. Trong văn học Việt Nam ta còn có thêm con cá chép để cho ông bà Táo cởi bay lên trời. Cung phụng đủ điều chỉ cốt lấy lòng để được báo cáo tốt mà thôi, lại còn phải van vái "nài nỉ ông đừng nói đến những chuyện không cần nói" như bài thơ Tống Táo Thi dưới đây :

      送 竈 詩                      TỐNG TÁO THI      
  麥芽糖餅餞行蹤,   Mạch nha đường bỉnh tiễn hành tung,
  拜祝佯癡且作聾。   Bái chúc dương si thả tác lung.
  只有一般應開口,   Chỉ hữu nhất ban ưng khai khẩu,
  煩君報我一年窮。   Phiền quân báo ngã nhất niên cùng !

竈: Tục quen viết là “táo”  (bộ hỏa)

 CHÚ THÍCH :
    1. Đường Bỉnh : là Kẹo bánh. Đường là Đường, mà cũng có 
        nghĩa là Kẹo nữa, còn Bỉnh là Bánh.
    2. Dương : là Giả đò.Tác : là Làm, ở đây có nghĩa là Làm bộ.
    3. Si : là Ngây, là Dại.  Lung : là Điếc.
    4. Nhất ban : là Mạo từ (Article) chỉ : Một Điều, Một Cái.
    5. Nhất niên : là Cả năm, suốt năm, chớ không phải MỘT NĂM.

 DỊCH NGHĨA :
       Mạch nha, Kẹo, bánh... đưa tiễn bước chân ông đi. Khi bái kiến và chúc tụng Thượng Đế xin ông giả ngây giả điếc dùm cho (đừng nói lung tung những chuyện không tốt của tôi). Chỉ có một điều ông nên mở miệng nói là.... Cảm phiền ông báo với Ngọc Hoàng là sao tôi lại nghèo suốt cả năm vậy ?!

 DIỄN NÔM :
                              THƠ TIỄN ÔNG TÁO
                       Mạch nha kẹo bánh tiễn chân ông,
                       Lên đó giả ngây giả điếc giùm.
                      Chỉ có một điều nên mở miệng,
                      Rằng ta nghèo suốt một năm ròng !

*****

Táo Thần 灶神 còn được gọi là Táo Quân 灶君, Táo Vương 灶王, Táo Vương Gia 灶王爺, Táo Công Táo Mẫu 灶公灶母 (Táo Ông Táo Bà ) và Đông Trù Ty Mệnh 東厨司命 là cái Tước được Ngọc Hoàng phong cho, nên ta thường thấy bốn chữ hoành phi viết ngang phía trên bàn thờ ông Táo là TY MỆNH TÁO QUÂN 司命灶君 để chứng tỏ là được Ngọc Hoàng Thượng Đế phong tước hiệu đàng hoàng chớ không phải làm thần "ngang xương ". Về câu đối mà ta thường thấy nhất ở hai bên bàn thờ ông Táo là :

                上天奏好事,      Thướng thiên tấu hảo sự,
                下界保平安.      Há giới bảo bình an.
Có nghĩa :
         - Lên trời thì tâu những việc tốt (việc xấu hãy quên đi!). Còn...
         - Xuống dưới hạ giới thì nên phù hộ cho gia chủ được bình an.

        Ta thấy, con người bình dân luôn luôn tỏ ra rất thân thiện và thực tế, coi thần thánh như là một thành viên đáng kính có nhiệm vụ phải bảo vệ và phù hộ cho gia đình. Nên bài vị thờ Thần Táo còn được viết là ĐỊNH PHƯỚC TÁO QUÂN 定福灶君. Có nghĩa "Táo Quân là người quyết định cho cái Phúc Lộc của gia đình.  Cao hơn một bậc, kẻ sĩ có học thức thì làm ra vẻ trang trọng đàng hoàng hơn, nên đòi hỏi phải có tiêu chuẩn hẵn hoi như câu đối sau đây :

                 有德能司火,   Hữu đức năng ty hỏa,
                 無私可達天。   Vô tư khả đạt thiên.

Có nghĩa :
             - Có ĐỨC thì mới có thể trông coi việc củi lửa bếp nút được.
             - Phải CHÍ CÔNG VÔ TƯ thì mới được lên chầu trời (để trình tấu mọi việc)











  Như vậy là cái TIÊU CHUẨN để được làm ông Táo đâu phải dễ dàng gì đâu. Phải có TÀI có ĐỨC và còn phải CHÍ CÔNG VÔ TƯ nữa ! Nên được làm Thần Táo là một việc rất đáng tự hào, như câu đối dưới đây :
      
                    天上四時春作首,   Thiên thượng tứ thời xuân tác thủ,
                    人間五祀灶為先。   Nhân gian ngũ tự Táo vi tiên !
Có nghĩa :
             - Trên trời có bốn mùa thì muà xuân là mùa đầu tiên, còn...
             - Ở dưới nhân gian nầy có năm điều tế tự thì tế Táo là việc đầu tiên !

       Ngày cúng đưa ông Táo, người Hoa gọi là Qúa Tiểu Niên 過小年, (Người Hoa gọi ĂN TẾT là QUÁ NIÊN, nên QUÁ TIỂU NIÊN không phải là Ăn Tết nhỏ, mà có nghĩa là Ăn Tết Sớm). Vì sau khi đưa ông Táo về trời thì tất cả các bàn thờ trong nhà đều dứt hương khói, chưn nhang cũ được đốt đi chỉ chừa lại ba cây coi cho đẹp, đến ngày ba mươi Tết làm lễ Rước Ông Bà về ăn Tết mới tiếp tục hương khói mới. Trong khoảng thời gian ăn Tết sớm và Tết Nguyên Đán gọi là "những ngày vô cấm kỵ", có làm gì cũng khỏi phải coi ngày tốt xấu gì cả. Vì thần thánh đã về trời hết rồi, cho nên một số thanh niên nam nữ lợi dụng những ngày luôn luôn tốt và vô cấm kỵ nầy để "Kết Hôn". Ta thường nghe nói là "Tân tuế Tân hôn Tân nương tử 新歲新婚新娘子" Năm mới, đám cưới mới, cô dâu mới. Việt Nam ta nói là "Cưới vợ ăn Têt" chính là lúc nầy đây. Không nói đến cái háo hức rạo rực của các anh chàng thanh niên, các cô gái cũng bàn luận nhỏ to xôn xao không kém, muốn có chồng trước Tết phức cái cho rồi ! Ta hãy đọc bài thơ tứ tuyệt truyền khẩu trong dân gian sau đây sẽ rõ :

                歲晏鄉村嫁娶忙,   Tuế yến hương thôn giá thú mang,
                宜春帖子逗春光。   Nghi xuân thiệp tử đậu xuân quang.
                燈前姊妹私相語,   Đăng tiền tỉ muội tư tương ngữ,
                守歲今年是洞房!   Thủ tuế kim niên thị động phòng !
Có nghĩa :
                 Cuối năm đám cưới khắp nơi nơi,
                 Cánh thiệp mừng xuân đã gởi rồi.
                 Tỉ muội trước đèn to nhỏ hẹn,
                 Giao thừa ta sẽ động phòng thôi !



Đó là chuyện vui cuối năm. Bây giờ nhìn lại thân ta...
       Tha phương cầu thực, gởi thân nơi xứ lạ quê người, ta cũng không tránh khỏi chạnh lòng khi đến ngày cúng đưa tiễn Táo Quân về trời, vì đó là tín hiệu của năm hết Tết đến. Lòng kẻ tha hương không tránh khỏi bồi hồi xúc động khi trông ngóng về quê xa. Mời cùng đọc bài thơ của nhà thơ yêu nước Văn Thiên Tường 文天祥 đời Tống khi thất cơ bại binh bị giặc bắt ở Yên Kinh. Cuối năm ngày 24 tháng Chạp ông đã cảm khái khi trông về quê cũ và quyết chí hy sinh :

                燕朔逢窮臘,    Yên sóc phùng cùng lạp,
                江南拜小年。    Giang Nam bái tiểu niên.
                歲時生處樂,    Tuế thời sanh xứ lạc,
                身世死為緣。    Thân thế tử vi duyên.
                鴉噪千山雪,    Nha táo thiên sơn tuyết,
                鴻飛萬里天。    Hồng phi vạn lý thiên.
                出門意寥廓,    Xuất môn ý liêu quách,
                四顧但茫然。    Tứ cố đản mang nhiên !
Có nghĩa :
                   Yên bắc năm đà hết,
                   Giang Nam Tết sớm rồi.
                   Năm tàn vui cũng dứt,
                   Thân thế chết thì thôi.
                   Qụa kêu ngàn núi tuyết,
                   Hồng bay vạn dặm khơi.
                   Ra cửa quê chẳng thấy,
                   Bốn phương bát ngát trời !

        Đưa Táo Quân về trời, cầu mong cho ông Táo tâu với Ngọc Hoàng Thượng Đế giúp cho thế giới năm châu năm tới QUÝ MÃO 2023 sớm ngày vượt qua cơn dịch lớn và chấm dứt chiến tranh, để cho mọi người mọi nhà đều được KHỎE MẠNH, VUI VẺ và AN KHANG THỊNH VƯỢNG !

Đỗ Chiêu Đức - 杜紹德
                                                                                    

1/13/23

Dạ Lý Tầm Xuân - 夜 裏 尋 春

Dạo:

       Đêm dài mỏi gối chồn chân,

Mênh mông bóng tối tìm Xuân chốn nào.

 

Cóc cuối tuần:

 

       

      ,
      .
      ,
      .

              

 

Âm Hán Việt:

 

       Dạ Lý Tầm Xuân

Ỷ trượng đăng trình bất cố thân,

Dạ trường, lộ viễn, vũ phân phân.

Cao mân cự thính nhân kỳ đảo,

Tương đáo hoàng tuyền vị kiến Xuân.

           Trần Văn Lương

 

Dịch nghĩa:

 

          Tìm Xuân Trong Đêm

Chống gậy lên đường, chẳng màng (lo) thân xác,

Đêm dài, đường xa, mưa mịt mù.

Trời cao khước từ không nghe lời người cầu xin,

(Nên) sắp tới suối vàng (mà vẫn) chưa thấy mùa Xuân.

 

Phỏng dịch thơ:

 

       Tìm Xuân Đêm Tối

Cặm cụi đêm trường, gậy chống thân,

Mặc cho mưa gió mãi xoay vần.

Nhọc nhằn van vái, Trời thây kệ,

Mấp mé tuyền đài, chửa thấy Xuân.

              Trần Văn Lương

                 Cali, 1/2023

 

 

Lời than của Phi Dã Thiền Sư:

     Than ôi, bao năm trời mong đợi, lần mò trong đêm tối, để rồi

đến cuối đời mà vẫn chưa thấy mùa Xuân trở về trên quê cũ!

     Trời xanh đà vĩnh viễn ngoảnh mặt quay đi!

     Hỡi ơi!


Trước thềm năm mới, kính chúc quý anh chị cùng gia quyến được an khang và vạn sự như ý.

Quý thay bằng hữu chút tình thân
Đồng bệnh tương lân thảo mấy vần
Tin nhạn vấn an, năm mới chúc
Gia đình hạnh phúc đón chào Xuân


Yên Nhiên

Xin kính họa:

 

       Tìm Xuân Đêm Tối

Gần xa còn được mấy người thân?

Nhân họa thiên tai gộp bão vần!

Khát vọng tường vân mờ cánh hạc   

Chập chờn ảo giác ngỡ tin Xuân!

              -Ai Cơ HT-

             Melbourne, 1/2023


Họa vận :

                       


    Dạo:

                                      Mịt mờ đêm tối mênh mông...
                             Bình minh nắng ráo xuân hồng khắp nơi !

   平明春至                  BÌNH MINH XUÂN CHÍ
漫漫長夜一孤身,     Man man trường dạ nhất cô thân,
渺渺前程盡雨雰。     Miểu miểu tiền trình tận vũ phân.
世事循環天霽後,     Thế sự tuần hoàn thiên tễ hậu,
平明晴朗又逢春。     Bình minh tình lãng hựu phùng xuân !
             杜紹德                                           Đỗ Chiêu Đức

* Nghĩa bài thơ :
                           Xuân Sẽ Đến Lúc Bình Minh
            Đêm dài đằng đẳng, chỉ một thân ta lẻ loi; Con đường trước mắt mịt mờ trong mưa khói. Chuyện đời rồi sẽ theo quy luật tuần hoàn sau khi trời mưa đã tạnh. Lúc bình minh nắng ráo khi trời quang mây tạnh là ta lại sẽ đón xuân sang !

* Diễn Nôm :
                               BÌNH MINH XUÂN ĐẾN

                        Đằng đẵng đêm dài chỉ một thân,
                        Mịt mờ trước mặt lại mưa giông.
                        Chuyện đời xoay chuyển sau cơn bão,
                        Nắng ráo mai ngày lại đón xuân !

          Vũ trụ tuần hoàn, âm cực dương hồi, hết cơn bỉ cực đến hồi thái lai. Hãy cứ vững tin : Sau cơn mưa trời lại sáng !

                                                                                           Đỗ Chiêu Đức 
                                                                                                Kính họa

CÂU ĐỐI TẾT QÚY MÃO 2023


Tiễn Nhâm Dần 2022 đón Qúy Mão 2023, đưa chúa sơn lâm uy vũ hung ác với các thiên tai dịch bệnh đi, để đón về em Qúy Mão hiền lành dễ thương dù là Thỏ hay Mèo gì đều rất biết nhỏng nhẻo với con người. Mong rằng trong năm tới thiên nhiên sẽ ưu đãi, xã hội sẽ an bình, chiến tranh sẽ chấm dứt để cuộc sống của mọi người dân được no ấm yên vui trong cảnh xuân tươi đẹp như câu đối sau đây :

                有地有天皆麗日,  Hữu địa hữu thiên giai lệ nhật,
                無人無處不春風。  Vô nhân vô xứ bất xuân phong.
Có nghĩa : 
       - Nơi nào có đất có trời là nơi đó có nắng đẹp của mùa xuân;
       - Không người nào không nơi nào là không được gió xuân thổi đến !

      Mong rằng tất cả mọi người mọi nơi trên trái đất mùa xuâm năm tới nầy đều hưởng  được niềm vui của :

                人壽年豐歌盛世,  Nhân thọ niên phong ca thịnh thế,
                山青水秀慶新春。  Sơn thanh thủy tú khánh tân xuân.
Có nghĩa :
       - Người sống thọ, năm được mùa, cùng nhau ca ngợi cuộc đời hưng thịnh;
       - Núi xanh xanh, nước xinh xinh, cùng nhau mừng đón mùa xuân mới.


 Mong rằng tiễn đưa Nhâm Dần 2022 đi, đón năm Qúy Mão 2023 về, sẽ như :

                  東風放虎歸山去,   Đông phong phóng hổ quy sơn khứ,
                  明月探春引兔來。   Minh nguyệt thám xuân dẫn thố lai.
Có nghĩa :
               - Gió xuân thả hổ đi về núi,
               - Trăng sáng vào xuân dẫn thỏ về.

      Thả hổ về rừng núi để tránh hiểm nguy và để đề phòng hậu hoạn; Mong vầng trăng sáng sẽ nhân mùa xuân mà đem con ngọc thố hiền lành về với mọi người như câu đối sau đây :

                  玉兔迎春至, Ngọc thố nghinh xuân chí,
                  黃梅報福來。 Huỳnh mai báo phúc lai.
Có nghĩa :
                - Thỏ ngọc mang xuân đến,
                - Mai vàng báo phước về.

 Và để cập nhật theo như người Việt Nam ta, MÃO là con MÈO, mời xem câu đối sau đây :

                虎去威猶在,   Hổ khứ uy do tại,
                貓來運轉昌。   Miêu lai vận chuyển xương.
Có nghĩa :
        - Cọp đi nhưng uy vũ vẫn còn ở lại (Ý chỉ trong năm cọp vừa qua, các thiên tai dịch bệnh vẫn còn để lại nhiều hậu quả).
        - Mèo đến chắc chắn vận hạn sẽ được chuyển đổi để khá hơn năm qua.

       Chẳng những vận hạn sẽ được chuyển đổi cho khá hơn năm qua, mà còn phải phấn khởi vùng lên để dương uy lập nghiệp :

                    喜玉兔今年奮起,   Hỉ ngọc thố kim niên phấn khởi,
                    慶御貓此歲揚威。   Khánh ngự miêu thử tuế dương uy.
Có nghĩa :
             - Mừng thỏ ngọc năm nay vùng dậy,
             - Chúc mèo vua năm mới dương oai !

      Ai sinh vào dịp xuân về trong những ngày Tết, thì sẽ được chúc bằng câu đối lý thú sau đây :

                   福如東海滔滔至,  Phước như đông hải thao thao chí;
                   財似春潮滾滾來。  Tài tự xuân triều cổn cổn lai.
Có nghĩa :
              - Phước tợ bể đông cuồn cuộn đến,
              - Tiền như sóng biển dập dồn sang.

      PHƯỚC NHƯ ĐÔNG HẢI 福如東海 và THỌ TỈ NAM SƠN 壽比南山 là lời chúc thọ cho những người sống trên một Hoa Giáp (60 tuổi) Vì theo tài liệu thống kê, vào đời Đường tuổi thọ của con người chỉ trong khoảng 40 đến 45 mà thôi, nên người nào sống được 60 tuổi trở lên thì gọi là HƯỞNG THỌ, còn chết dưới 60 tuổi thì gọi là HƯỞNG DƯƠNG. Ví dụ :
              - Anh A mất, HƯỞNG THỌ 60 tuổi, còn...
              - Anh B mất, HƯỞNG DƯƠNG 59 tuổi.
      Nên hễ sống trên được 60 tuổi là người ta tìm hết những lời hay ý đẹp để Chúc Thọ như đã nêu trên. Những người sống thọ nếu chịu khó siêng năng cần cù làm ăn dù không giàu sang phú qúy thì cũng có cuộc sống tương đối dễ chịu với con cháu nội ngoại đề huề, nên xuân về Tết đến chỉ mong :

              迎喜迎春迎富貴,   Nghinh hỉ nghinh xuân nghinh phú qúy,
              接財接福接平安。   Tiếp tài tiếp phước tiếp bình an.
Có nghĩa :
        - Đón niềm vui, đón xuân về, đón phú qúy đến;
        - Nhận tiền tài, nhận phúc lộc, nhận cả sự bình an.

      Nghe có vẻ tham lam nhưng lại rất thực tế : Có ai mà không muốn đón xuân về đón cả niềm vui và sự phú qúy đâu ? và cũng không ai từ chối nhận về phúc lộc, tiền tài và cả sự bình an qúy báu cho gia đình cả ! Nhưng ông bà ta cũng đã dạy là "Gia hòa vạn sự hanh 家和萬事亨". Có nghĩa : Gia đình hòa thuận thì muôn việc đều hanh thông suông sẻ. Câu nầy thường "bị" nói trại thành : Gia hòa vạn sự HƯNG 家和萬事興. Có nghĩa: Gia đình hòa thuận thì muôn việc đều hưng vượng. Nói theo ý nào cũng tốt cả, chủ yếu là "HÒA THUẬN" vì "Hòa khí sẽ sanh tài 和氣生財 mà. Nên câu đối sau đây cũng rất được ưa chuộng :

                和順滿門生百福,   Hòa thuận mãn môn sanh bách phước,
                平安二字值千金。   Bình an nhị tự trị thiên kim.
Có nghĩa :
        * Mãn môn 滿門 là Đầy cửa đầy nhà, có nghĩa là Một nhà, là Cả nhà.
            - Cả nhà hòa thuận sẽ sanh ra trăm ngàn phúc lộc,
            - Hai chữ BÌNH AN đáng giá đến ngàn vàng !


Vâng, phải BÌNH AN 平安 mạnh khỏe yên lành thì mới hưởng được vinh hoa phú qúy, còn cứ bệnh rề rề hay gia đình luôn xào xáo thì dù cho có thật nhiều tiền cũng không cảm thấy được cuộc sống vui vẻ đáng yêu và hạnh phúc. Nên VUI VẺ cũng là yếu tố cần thiết cho một gia đình hạnh phúc :

                合家歡樂財源進,   Hợp gia hoan lạc tài nguyên tấn,
                內外平安好運來。   Nội ngoại bình an hảo vận lai.
Có nghĩa :
          - Cả nhà vui vẻ thì nguồn tiền sẽ tự tìm đến,
          - Nội ngoại đều bình yên thì vận tốt cũng sẽ tự đến nhà.

       Cuối cùng là câu đối mừng đón mùa xuân về với đất trời, về với muôn người và về với cảnh trí chung quanh cuộc sống của ta :

                處處紅花紅處處;   Xứ xứ hồng hoa hồng xứ xứ,
                重重綠柳綠重重。   Trùng trùng lục liễu lục trùng trùng !
Có nghĩa :
               - Nơi nơi đỏ thắm nơi nơi thắm,
               - Lớp lớp liễu xanh lớp lớp xanh !

      
Xuân về trăm hoa đua nở, hồng thắm khắp nơi, liễu non xanh biếc tràn đầy sức sống. Cầu chúc cho mọi người, mọi giới, mọi miền khắp nơi trên trái đất nầy đều có được một mùa xuân AN KHANG và THỊNH VƯỢNG !

Đỗ Chiêu Đức  杜紹德

1/11/23

Ôn cố, bất tri tân - NHỮNG GHI NHẬN TỪ MỘT NĂM LỊCH SỬ BIẾN ĐỘNG

Quân Ukraine đánh đuổi quân Nga xâm lược


Ôn cố tri tân. 

Nhắc lại chuyện xưa để biết chuyện nay. Nhắc lại những chuyện trong năm đã qua để cố hình dung những gì có thể xảy ra trong năm mới là một thông lệ trí thức không thể thiếu được của người gõ máy, nhất là khi người ta đang sống trong một thời trí nhớ đang bị thử thách nghiêm trọng trên mọi mặt. Hơn nữa, năm 2022 vừa qua, năm Nhâm Dần, là một năm khó thể quên được, ít nhất khi ta nhớ đến cuộc chiến xâm lăng ngang ngược có tính sát nhân diệt chủng của Nga đánh vào Ukraine, một nước “láng giềng ruột thịt” - theo cách nói của bạo chúa Nga Sa hoàng Vladimir Putin. Đồng thời là cuộc bầu cử giữa mùa tại Mỹ vào ngày 8-11-2022 mà sự thất bại của đảng Cộng Hòa nói lên nhiều điều về nước Mỹ hiện nay.

Một cuộc chiến có thể thấy trước

Tính từ ngày quân Nga bắt đầu “cuộc hành quân đặc biệt” tràn vào miền đông nước Ukraine (24-2-2022), cuộc chiến xâm lăng ngang ngược của Nga đã kéo dài gần 11 tháng, ngoái nhìn phía sau, có nhiều điều chúng ta đã có thể thấy rõ; nhìn về phía trước, với ít nhiều bi quan, chúng ta vẫn thấy tương lai mù mịt.

Để tái lập đế chế Nga, Sa hoàng Putin đã có âm mưu xâm lăng Ukraine từ lâu, thể hiện rõ nhất là sự “sáp nhập” ngang ngược bán đảo Crimea của Ukraine vào nước Nga năm 2014.  Vốn là một ông trùm tình báo nước Nga, Putin cho rằng nay là thời điểm thuận lợi nhất và cũng cần thiết nhất để tiến hành cuộc chiến xâm lăng Ukraine, ông ta tin rằng Ukraine sẽ nhanh chóng sụp đổ vì sức mạnh vô địch của Nga, sự yếu kém của Ukraine và sự bất lực của các nước phương Tây và khối NATO không dám can thiệp. 

Qua cuộc chiến kéo dài gần cả năm qua, chúng ta đã thấy Putin đã tính toán sai lầm đến như thế nào, và cũng thấy càng sai lầm, Putin càng có thể nguy hiểm đến tột độ. Putin đã không thấy được sự “lạc hậu” và lúng túng của quân Nga, mà ông ta cứ nghĩ rằng có sức mạnh rất hiện đại có thể nuốt chửng Ukraine trong chốc lát. Ông ta cũng không lường được lòng yêu nước, dũng cảm, kiên cường của người dân Ukraine, của người lính Ukraine, và của lãnh đạo Ukraine – đặc biệt là Tổng thống Volodymyr Zelinskyi (cùng tên, khác họ với Vladimir Putin). Ông ta cũng chẳng ngờ cuộc chiến xâm lăng, diệt chủng của Nga đã gặp phải phản ứng quyết liệt của khối Tây Âu, mà sự lãnh đạo của Mỹ đã sáng chói trong việc tạo lập sự đoàn kết, hợp tác, mở rộng (với sự gia nhập của Thụy Điển và Phần Lan vào NATO) và đẩy lùi Nga.

Chưa thể biết chính xác tổn thất quân sự của hai bên trong cuộc chiến này. Tính đến nay, có thể quân Nga đã thiệt mạng hơn 100.000 lính và số bị thương ít nhất tương đương với số chết trận. Con số tử thương của quân Ukraine có thể vào khoảng 20.000-25.000, và số thường dân thương vong vì pháo kích hay tàn sát của quân Nga cũng trong khoảng đó. Tuy nhiên, sự mất mát, sụp đổ của các thành phố và khu dân cư của Ukraine được ước tinh vào khoảng ít nhất là 1.000 tỷ đô la với chính sách tàn phá của Putin. 

Tuy nhiên, người ta vẫn chưa thực sự dám nói cuộc chiến sẽ kết thúc khi nào và như thế nào, bởi vì sự tàn ác và nguy hiểm của Putin khát máu là vô bờ bến. Và ông ta đang cố tình cho Ukraine và phương Tây biết ông ta là người thế nào, độc ác, tàn bạo và nguy hiểm vô hạn, nhằm mục đích làm chùn bước đối phương. Ông ta cứ “kêu gọi” Ukraine “hòa đàm”, nhưng với điều kiện tiên quyết Ukraine phải chịu mất miền đông Ukraine mà Nga đã chiếm (Crimea, Kherson, Kharkiv, Donetsk, Luhansk, Melitopol, Mariupol). Chúng ta đang đứng trước một số câu hỏi then chốt không dễ gì có câu trả lời ngoài việc phải chờ đợi. Ukraine chắc chắn chiến đấu tới cùng. Trong khi đó, dân Nga, quân Nga, kho vũ khí của Nga còn chịu được bao lâu nữa? Chi có điều chắc: cuộc chiến xâm lăng của Nga là nhằm mục đích tạo một trật tự thế giới mới với sự trỗi dậy của Nga là một thế lực quốc tế mới. Điều này chắc sẽ không bao giờ có!

Cuộc chiến Ukraine là một cuộc chiến người ta có thể thấy trước, trừ Putin!

Mỹ lùi khỏi bờ vực

Trong hơn một năm đầu của Tổng thống Joe Biden tại Bạch Cung, người ta vẫn sợ rằng nước Mỹ đang ở trên bờ vực. Có nhiều lý do cho những ám ảnh mất ăn mất ngủ này của người dân. 

Ông Biden tuổi già, sức yếu, nói năng có khi loạng quạng, trí nhớ có khi tầm bậy, và con tim khó đủ sức chịu đựng những vùi dập của thời mạt pháp chưa có lối ra ngày nay. Trong khi đó, Donald Trump thất bại trong bầu cử năm 2022, nhưng đến nay vẫn càm ràm “bầu cử gian lận” và hô hào sự nổi dậy của những phe nhóm cực hữu quá khích trong quần chúng bạch chủng. Đại dịch coronavirus vẫn còn là một mối lo (cho đến nay, 101 triệu trường hợp, 1.1 triệu người chết), không chỉ đe dọa sức khỏe và sự sống còn của người dân, mà còn ảnh hưởng dai dẳng trong 2-3 năm qua đến sự phát triển kinh tế của đất nước - những vấn đề về lạm phát, thất nghiệp và suy thoái. Lạm phát thông thường là do lạm chi của chính phủ và người dân, đồng thời một nguồn cung bất túc – hoặc do sản xuất suy giảm hoặc do nhập cảng bị tắc nghẽn. Kinh tế suy thoái một phần là do sản xuất không đủ, không kịp với nhu cầu và một phần là do chính sách lãi suất gia tăng nhằm hạn chế tín dụng và khuyến khích tiết kiệm để kiềm chế lạm phát… Nạn thất nghiệp ngày nay ngày càng phức tạp, vì nhiều kỹ nghệ đỏ mắt không tìm ra được người làm, trong khi nhiều người cũng đỏ mắt vì tìm không ra việc. Đó chỉ là những chuyện trước mắt, còn chuyện lâu dài của nước Mỹ thì vô kể.

Để hiểu khả năng và kinh nghiệm của Tổng thống Joe Biden, chúng ta chỉ cần nhớ rằng trong năm 2022 vừa qua, ông vừa có sinh nhật bát tuần để bàn với gia đình có nên tái ứng cử hay không, vừa kỷ niệm 50 năm ông đắc cử thượng nghị sĩ của tiểu bang Delaware để bước vào sân khấu chính trị. Cho nên trước những thử thách phức tạp của tình thế, ông đã xử sự với đầy đủ bản lĩnh. Người ta có thể ghi lại một vài điều vì sao Đảng Dân Chủ đã thắng lợi trong bầu cử Thượng Viện năm nay (duy trì thế đa số) và chỉ thua nhẹ nhàng trong bầu cử Hạ Viện (222/212) mặc dù trước đó giới bình luận chính trị e rằng trong hai năm cuối của nhiệm kỳ tổng thống của ông (2023 và 2024), ông Biden và đảng Dân Chủ chỉ có cách duy nhất là bó tay. 

Thứ nhất, ông Biden đã hành động rõ ràng và quyết liệt trong việc tích cực ủng hộ Ukraine chống xâm lăng của Nga. Bằng chủ trương này, ông đã đưa Mỹ trở lại nắm vị thế lãnh đạo khối đồng minh phương Tây (trước đây là “Thế giới Tự do”) mà người trước ông đã buông vì chủ nghĩa MAGA -“làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại” bằng chính sách “America First” của ông ta. Sự hỗ trợ của Mỹ dành cho Ukraine đã có kết quả trông thấy. Thứ hai, ông Biden đã mạnh dạn lên án những người Cộng Hòa theo đường lối MAGA đang cổ vũ cho thuyết âm mưu “bầu cử gian lận” để biện minh chuyện bạo lực súng đạn và khủng bố cử tri. Theo giới quan sát, chính sự kiện ông đã ra mặt công kích sự đe dọa của lớp cử tri Cộng Hòa MAGA theo chủ nghĩa dân tộc bạch chủng Cơ Đốc giáo (Christian nationalism) đã thúc giục lớp người trẻ, lớp trí thức và người da màu nô nức đi bỏ phiếu. Thứ ba, Biden làm rõ sự lựa chọn của ông trong những vấn đề sinh tử như kiểm soát súng đạn, quyền tự do lựa chọn trong việc mang thai (pro-choice hay pro-life), sự bình đẳng giới tính… Thứ tư, ông Biden đã mạnh dạn ký ba đạo luật có tác dụng mạnh mẽ với đời sống và công ăn việc làm của người dân: luật giải trừ hậu quả đại dịch 1.900 tỷ (American Rescue Plan), luật phát triển cơ sở hạ tầng khoảng 1.000 tỷ, và luật chi phí cho y tế và khí hậu, còn được gọi là Đạo luật Giảm Lạm phát (Inflation Reduction Act) nhằm cho phép chương trình Medicare thương lượng giá của dược phẩm theo toa bác sĩ… 

Cử tri có thể đã tiên liệu rằng nếu để cho đảng Cộng Hòa nắm cả hai viện trong vài năm tới thì tất cả những chương trình phúc lợi của Biden sẽ “tắt” hết. Đàng khác, người ta cũng có đủ thời gian và thực tế để hiểu rằng lạm phát đang bị kìm chế bởi hàng loạt quyết định tăng lãi suất cơ bản của ông Jerome Powell, chủ tịch Quỹ Dự trữ Liên bang (Federal Reserve), trong khi kinh tế Mỹ vẫn ổn định hơn so với Trung Quốc hay cả châu Âu, và tỷ lệ thất nghiệp thật ra đáng mừng hơn đáng lo (3.5% thời Biden so với 6.2% thời Trump) với chỉ 5.1 triệu người thất nghiệp. 

Dân chủ suy đồi, nước Mỹ ấu trĩ

Nhưng ông Joe Biden hẳn phải hiểu rằng đã mang cái nghiệp vào thân, ông vẫn còn lắm lý do để phải dùng Zolpidem trước khi lên giường. 

Tuy bầu cử giữa mùa đã qua, những mối lo của nước Mỹ vẫn còn đó, nhất là khi chúng ta có trong tay tác phẩm hiện nay rất gần gũi của Nick Bryant, một nhà quan sát chính trị Mỹ lâu đời của BBC. When America Stopped Being Great – A History of the Present. Dân chủ Mỹ đang bị thử thách nghiêm trọng hơn bao giờ cả, trật tự chính trị của Mỹ bấp bênh hơn bao giờ cả vì ông Trump vẫn còn đó, quần chúng MAGA dường như có thể mạnh hơn, và đảng Cộng Hòa từng được xem là đảng của Abraham Lincoln thời trước, của Eisenhower và Reagan thời nay xem chừng nay là đảng của Trump, đảng của MAGA. Hay ít nhất đang bị phân hóa thành hai nhánh mà những người Cộng Hòa chính thống, ôn hòa đang bị át giọng.

Ông Trump không tin ở “lưới trời lồng lộng”, ông chỉ tin ở cái số của ông là một “con trời” (God’s son) hay ông trời con, cho nên làm gì cũng được, bao nhiêu thử thách cũng vượt qua, cho nên luật pháp nằm trong tay ông – giống như hai thần tượng của ông là Putin và Tập Cận Bình, những “hoàng đế suốt đời” . Trump đã thoát ít nhất ba vụ trọng án (impeachment) trước khi rời Nhà Trắng (thông đồng với Nga trong bầu cử năm 2016, o ép Ukraine để phá Biden năm 2019, và tổ chức bạo loạn ngày 6-1-2021) nhờ một Thượng Viện trong những năm đó nằm trong tay Cộng Hòa của Mitch McConnell, cho nên Trump càng tin ở cái số của mình. Trong năm 2022, một ủy ban điều tra đặc biệt của Hạ Viện đã đi đến kết luận chính Trump đã chủ mưu gây bạo loạn nhằm đảo ngược kết quả bầu cử.  Georgia cũng đang kết thúc điều tra việc Trump năn nỉ xin thêm “chỉ 11.000 phiếu” để thắng được ở tiểu bang này. Bộ Tư pháp của New York đang đòi Trump phải ra tòa trong vụ án làm ăn gian giảo với khoản phạt 250 triệu đô-la cùng lênh cấm Trump Organization hoạt động ở tiểu bang này. Một vụ án khác là một nhà báo kiện Trump vào tội cưỡng hiếp bà trong một phòng thay y phục cách đây 23 năm và còn nhục mạ bà. Còn bao nhiêu vụ án khác, mới nhất chính là vụ FBI ngày 8-8-2022 đã bất ngờ tiến hành khám xét căn cứ địa của trump tại Mar-a-Lago, Trump đã ngang nhiên cất giấu những hồ sơ, tài liệu của ông ta trong thời làm tổng thống mà theo luật ông ta phải giao nộp khi rời Bạch Cung… Thế nhưng năm 2022 đã chấm dứt, ông ta vẫn bình chân như vại với một đội ngũ đông đảo luật sư bao quanh. Trong năm 2022, một số ứng cử viên Quốc Hội gà nhà của ông đã thất cử, cho nên một số nhân vật trong đảng Cộng Hòa chủ trương phải thoát ly khỏi ông ta. Trump phản pháo bằng cách công bố sớm quyết định tranh cử tổng thống năm 2024. Người ta vẫn nói Trump là người không có cái đầu. Thực ra, Mary Trump, cháu gái của Trump đã mô tả đúng đắn ông chú của mình: the world’s most dangerous man.

Trump chính là vấn đề bế tắc của dân chủ Mỹ. Đúng hơn nữa chính đảng Cộng Hòa là vấn đề của dân chủ Mỹ, và nhìn xa hơn nữa, chính quần chúng theo đảng Cộng Hòa, hay đúng hơn quần chúng MAGA, đang là vấn đề nan giải của dân chủ Mỹ. Vấn đề không mới mẻ nhưng ngày càng nghiêm trọng với sự bành trướng của những thế lực như Proud Boys, Quanon, Oath Keepers, KKK… đang rao giảng “chủ nghĩa da trắng thương tôn” (white supremacy) với cái vỏ MAGA của Trump. 

Cứ xem cuộc bầu cử chủ tịch Hạ Viện trong bốn ngày 3-6 tháng giêng vừa qua. Kevin McCarthy, lãnh tụ phe đa số Cộng Hòa, phải cần đến 15 lần bỏ phiếu để nắm được các dân biểu Cộng Hòa hầu như toàn bộ đi theo ông ta trong khi nhánh MAGA có ít nhất cũng 20 người đang làm giá. Cuối cùng, McCarthy cũng thành công trong ô nhục khi phải rạp người cảm tạ ông Trump đã bảo những người của Trump đừng chống đối nữa, sau khi McCarthy cam kết hàng loạt nhượng bộ theo tôn chỉ của Trump, chống Biden và đảng Dân Chủ triệt để.  

Đảng Cộng Hòa đang ở vào thời điểm “mất nhân dạng” (loss of identity). Chúng ta cứ lướt qua những nhân vật nổi đình nổi đám nhất hiện nay: Cori Lake ở Arizona bắt chước Trump cứ nhất định nói “bầu cử gian lận” và tự phong mình làm “thống đốc hợp lệ” sau khi thất bại trong bầu cử; George Santos, dân biểu New York mới tuyên thệ  nổi tiếng vì chưa hề biết nói thật, từ nguồn gốc gia đình đến trình độ học vấn (chưa hề lên đại học) và nơi mình làm việc – chưa kể từng bị truy lùng ở Brazil về tội dùng chi phiếu đánh cắp của người khác; Marjorie Taylor Greene, dân biểu Georgia “vô cùng tự hào” là thành viên “dân tộc Cơ Đốc giáo” và “nếu tham dự vào cuộc bạo loạn ngày 6-1 tôi đã mang theo vũ khí”…  Vấn đề có thể là từ nay chúng ta sẽ thấy hai đảng Cộng Hòa: Cộng Hòa Hạ Viện theo Trump và Cộng Hòa Thượng Viện đang lúng túng tìm cách xác định lý lịch của mình. Hai năm tới, người Cộng Hòa đang xôn xao với những cuộc bầu cử tổng thống, Thượng Viện và Hạ Viện… Nước Mỹ sẽ bất ổn ở chừng mực nào khi chế độ lưỡng đảng đòi hỏi sự hợp tác, nhưng thực tế đường ai nấy đi, nhất là khi người ta xem chừng quá bận rộn với quyền lực cho nên không thể nghĩ gì đến chuyện nước nhà một cách nghiêm chỉnh?

Dân chủ vô hiệu, nước Mỹ về đâu?

Bình thường, chúng ta có thể thấy chính trị nước Mỹ thường làm ngơ trước những vấn đề sống còn của đất nước, chỉ vì sự vô hiệu của dân chủ làm cho chính trị bế tắc. Tổng thống Mỹ chỉ quen tính toán từng nhiệm kỳ bốn năm, sau đó thường phủi tay, cho nên chẳng thể nhìn xa hơn. Các thượng nghị sĩ hay dân biểu cũng chỉ tìm cách chạy theo cử tri thay vì dẫn dắt cử tri theo mình trong một hành trình phát triển, xây dựng đất nước. 

Là công dân Mỹ với ý thức về bổn phận phải hiểu biết và trách nhiệm của người dân, chúng ta có thể kể ra những vấn đề lớn mà nước Mỹ chưa có giải đáp:

- Di dân: Liệu nước Mỹ phải xác định như thế nào về chế độ mở cửa cho di dân khi đất nước này đang bị bế tắc trong vấn đề “land of immigrants”.

- An ninh súng đan: Trong những ngày gần đây, có ba vụ án nhưng người ta vẫn chưa tỉnh ngộ: một người Mormon ở Utah bắn chết vợ, mẹ vợ và 5 con nhỏ rồi tự sát; một sinh viên Ph.D. về khoa tội phạm học vô cớ bắn chết bốn người trẻ trong một căn nhà trọ “để thử nghiệm”, và một bé trai 6 tuổi cầm súng bắn cô giáo trọng thương. Không thể cứ tiếp tục lạm dụng một Tu chánh án này chỉ có ý nghĩa lịch sử.

- Phân hóa: Một đất nước của di dân và “đa văn hóa” nhưng sự phân hóa về màu da, về địa phương, về tôn giáo, về lợi tức… đang làm cho xã hội ngày càng bất ổn. Cứ nhìn sự hình thành của những nhóm vũ trang da trắng đang tự cho mình quyền “điều phối xã hội” – tâm lý còn tệ hại hơn thời Nội chiến 1861-65.

- Giáo dục: Giáo dục của nước Mỹ đang sụy giảm trong ngôi thứ trên thế giới, và điều ai cũng thấy là học sinh Mỹ khoảng lớp 9 nói chung yếu ở hai môn toán và đọc (báo cáo của Đại học Harvard tháng 9-2022). Bài toán phức tạp này cựu Tổng thống Obama từng nêu ra vì cơ chế giáo dục liên bang, tiểu bang, nhưng sau đó bị bỏ lửng. Và vì cha mẹ một phần.

- Hiến pháp: Trong nhiều thập niên đã qua, những nhà nghiên cứu chính trị và lịch sử đã kêu gọi khẩn thiết phải tu chỉnh hiến pháp vì một số nội dung của nó lỗi thời, gây trắc trở cho điều hành luật pháp và sự hòa hợp liên bang-tiểu bang, các chủng tộc, tôn giáo (tách rời tôn giáo khỏi chính trị)… Một đất nước, dù mang tên “hợp chủng quốc”, không thể vận hành như một tập thể gồm 50 nước riêng biệt…

Một thời trăn trở

Nhìn lại, trên toàn cầu, năm 2022 chẳng dễ sống tí nào. Đúng hơn, thời nay là cao điểm của thời mạt pháp diễn ra sau khi Chiến tranh lạnh chấm dứt.

Trung Quốc “làm gương” cho cả thế giới bằng xác lập chế độ chuyên chính vĩnh viễn, Tập Cận Bình nay trọn đời làm chủ tịch đảng, chủ tịch nước, Tổng tư lệnh quân đội - miễn ông thoát được quy luật sinh lão bệnh tử. Nhưng Tâp thận trọng hơn Putin – ngoài và trong nước, vì biết rằng những khó khăn của thời đại (COVID, kinh tế…) đang làm cho Trung Quốc đi xuống.

Một đàn em của Trung Cộng là Bắc Hàn, tuy thế, là một biểu tượng điên rồ của thời đại. Kim Jong-ủn vẫn cứ muốn xác nhận mình là đại đế cho nên cứ ngồi trên ngai cho triều thần tung hô và ra lệnh bắn hỏa tiễn bừa bãi.

Những nước Trung Đông ngày càng nguy hiểm khi mở ra quan hệ với Nga để “dằn mặt” Mỹ . Chính trị và quân sự vẫn bất ổn, lạc hậu ở Syria, Iraq, Afghanistan. Hai nước Iran và Saudi Arabia vẫn ở hai cực và Iran đang nổi tiếng nhất trong sự đàn áp giết chóc người dân đang phản kháng và Tehran cung cấp hỏa tiễn cho Nga trong cuộc chiến Ukraine. Thế nhưng vào tháng 12 cả thế giới sôi nổi với một World Cup tại Qatar mà Argentina thêm một lần nữa đoạt Cúp Vàng và giới hâm mộ bóng đá nay có một thần tượng mới: Messi (không messy tí nào cả), sự thành công vượt bậc không làm cho người ta quên hàng trăm người đã nằm xuống dưới các khán đài hoành tráng.

Nói chung, sự thử thách đang tràn qua các nước châu Âu. Nước Anh lần đầu tiên trong lịch sử có một thủ tướng tỷ phú gốc Ấn Độ nhưng thuộc một gia đình tỷ phú. Một số nước dân chủ đang chuyển qua hướng khuynh hữu vì người dân bực bội trước làn sóng di dân tỵ nạn từ Trung Đông. Bởi thế các chính phủ tại Ý, Thụy Điển, Ba Lan, Hungari, và nhất là Do Thái… đang đổi màu… Thử thách cũng đang đổ đến Nam Mỹ, khi người ta chứng kiến tại Brazil, ngày 8-1-2023, những người theo cựu Tổng thống Jair Bolsonaro (vừa thất cử) không chấp nhận kết quả bầu cử tràn vào tòa nhà Quốc Hội, Tối cao Pháp viện và Dinh Tổng thống đập phá. Ông Trump hẳn phải vui khi thấy ảnh hưởng 6-1 của mình đi xa như thế! 

Và không thể quên Việt Nam “đất nước ra ngõ gặp thằng khùng”. Nguyễn Phú Trọng 79 tuổi vẫn muốn bắt chước Tập Cận Bình. Sự phân hóa bắc nam ngày càng sâu sắc, nạn tham nhũng càng thêm “phổ biến”, khiến cho ý thức về luật pháp chỉ là trò cười. Và những người đấu tranh cho dân chủ, tự do ở Việt Nam vẫn lẻ loi vào tù – ít người dân nào biết đến.

Tri cố, bất tri tân

Kể bao nhiêu chuyện đời xưa cũng chưa vừa, chúng ta vẫn cảm thấy xốn xang, không yên tâm vì không dám chắc chuyện gì sẽ xảy ra cho đời nay. 

Sẽ có nhiều chuyện lớn xảy ra trên đất Mỹ, trong chiến tranh Ukraine, trên nước Nga, tại nước Tàu, ở khu vực Trung Đông… trong năm 2023 này.

Chúng ta chỉ biết chờ xem… Không thể nói gì trước. 

Bởi thế mà tuổi thọ của người Mỹ đang giảm nhanh chóng vì mất ăn mất ngủ.