Chủ nghĩa lý lịch và con ông cháu cha

Lê Diễn ĐứcGửi cho BBC Tiếng Việt

• 16 tháng 10 2015

Image copyrightGettyImage captionChủ nghĩa lý lịch bắt đầu từ miền Bắc Việt Nam sau 1954

Khi tôi học cấp 2 ở miền Bắc Việt Nam, một cô bạn có cha là địa chủ đã bị xử bắn hồi năm 1956, học rất giỏi thế nhưng hết lớp 7 không được thi lên cấp 3.

Cô phải đi học nghề và sau đó làm kế toán cho hợp tác xã với cái bằng trung cấp.

Một số khác thuộc thành phần lý lịch "xấu" được địa phương cho học hết cấp 3 nhưng đó là nấc thang cuối cùng của công việc "dùi mài kinh sử" vì còn đường vào đại học bị chặn hoàn toàn.

Sau thời kỳ Đổi Mới chuyện trù dập vì lý lịch này hóa ra vẫn còn, đồng thời, hiện tượng Con ông cháu cha được thăng tiến nhanh chóng khiến dư luận có cảm giác về các chính sách bất bình đẳng về cơ hội đang tiếp tục được duy trì.

Trước năm 1975 ở miền Bắc

Những năm của thập niên 60, đặc biệt vào thời điểm miền Bắc bị máy bay Mỹ ném bom phá hoại, nhà nước Việt Nam ồ ạt gửi học sinh đi học đại học ở các nước xã hội chủ nghĩa, tiêu chuẩn được đi không phải do học giỏi mà trước nhất phải có lý lịch tốt.

Cũng vì thế, giới trí thức "xã hội chủ nghĩa" thường nhắc đến câu nói của ông Nguyễn Văn Hiệu, cựu Viện trưởng Viện Khoa Học Việt Nam: "Cứ giắt một con bò sang Nga, khi trở về có một phó tiến sĩ".

Tốt nghiệp đại học xong, nhà nước phân bổ công tác cũng xem xét lý lịch của từng người.

Image copyrightTUSHINETCImage captionSinh viên Việt Nam từng được chọn lựa theo lý lịch để học ở Liên Xô và Đông Âu cũ

Quá trình phấn đấu của cá nhân trong thời gian học tập - có phải đoàn viên thanh niên không, là đối tượng đảng hay là đảng viên không - đóng vai trò quyết định đến công việc đuợc phân công.

Trong khi đó, một thành phần khác được đặc cách, đặc quyền đặc lợi của chế độ, nằm ngoài mọi tiêu chuẩn là giới "con ông cháu cha".

Giới này dù có thể học rất kém, nhưng vẫn được vào các trường đại học, thậm chí đi du học ở các nước xã hội chủ nghĩa. Khi trở về, bất luận kết quả học tập ra sao, đều được sắp xếp và các vị trí chủ chốt trong các cơ quan nhà nước.

Hơn hai mươi năm trên miền Bắc và hơn bốn mươi năm trên cả nước, chủ nghĩa lý lịch của chế độ cộng sản Việt Nam vẫn tồn tại và đè nặng lên thân phân con người.

Lý lịch tuy không được thể hiện bằng luật, nhưng được xem là chuẩn mực đạo đức trong chính sách đào tạo "con người mới xã hội chủ nghĩa", "vừa hồng vừa chuyên" của chế độ.

Lý lịch là thứ không thể tách rời bản thân ai, có ảnh hưởng quan trọng trong mọi vấn đề liên quan đến chính quyền, từ việc xin vào Đội Thiếu niên, vào Đoàn Thanh niên, đi học, thậm chí khen thưởng...

Trong lý lịch có mục thành phần gia đình phải khai đến ba đời, bản thân, cha mẹ và ông bà. Tôn giáo cũng là một tiêu chuẩn để đánh giá con người.

Image copyrightGettyImage captionChuẩn mực tại Việt Nam cho công danh của giới trẻ là vào Đoàn và Đội

Tốt nhất, ai muốn được ưu đãi trong việc gì đó thì phải thuộc thành phần không tôn giáo, công nhân lao động, nông dân thuộc lớp bần, cố nông, châm chước một tý có thể là trung nông lớp dưới.

Các thành phần thuộc tư sản, tiểu tư sản, hoặc tiểu thương thuộc diện không khuyến khích.

Trong gia đình nếu có người dính đến giai cấp trung nông lớp trên, địa chủ, công chức từng phục vụ cho chính quyền Pháp, quan lại trong triều đình phong kiến, hoặc tín ngưỡng là Công giáo, thì bị xem là đối tượng "xấu" của xã hội.

Họ bị coi là kẻ thù giai cấp và bị phân biệt đối xử rõ rệt.

Sau năm 1975

Để giữ và bảo vệ chính quyền cách mạng, tại miền Nam sau năm 1975 bao trùm không khí kiểm soát và thanh lọc.

Image copyrightReutersImage captionChủ nghĩa lý lịch phân biệt gia đình địa chủ, quan lại, đạo Công giáo

Tất cả các vị trí trọng yếu trong chính quyền từ xã, tới tỉnh và thành phố, đều do người miền Bắc, người miền Nam tập kết, hoặc cán bộ nằm vùng, nắm giữ.

Một số ít người của chế độ cũ không "nguy hiểm" được lưu dung trong bộ máy nhà nước nhưng cũng chỉ một thời gian ngắn, sau đó bị buộc thôi việc.

Hàng trăm ngàn quân cán chính của Việt Nam Cộng hoà bị đưa đi học tập cải tạo không xét xử, còn gia đình của họ bị kỳ thị, phân biệt đối xử khắc nghiệt, bị khống chế mọi đường làm ăn, bị đưa đi khu 'Kinh tế mới'.

Con em của họ bị loại ra khỏi các kỳ thi vào đại học và không được làm việc trong các cơ quan nhà nước.

Hậu quả của chủ trương này đã gây ra làn sóng của hàng triệu người miền Nam liều mạng bỏ nước ra đi mà khoảng nửa triệu nguời bị chết trên con đường tìm tự do.

Image copyrightAFPImage captionThương phế binh Việt Nam Cộng Hòa sau 1975

Sau năm 1986, tình hình có vẻ đỡ hơn do chính quyền "mở cửa", cải cách kinh tế. Tuy nhiên vẫn tồn tại tình trạng không muốn con em những gia đình liên quan tới "Mỹ-Ngụy" tham gia vào các hoạt động xã hội.

Sau khi bình thường hoá quan hệ với Mỹ vào năm 1995, số Việt Kiều về thăm quê hương ngày mỗi tăng, tiền kiều hối Việt Kiều gửi về nước góp phần vai trò quan trọng trong nền kinh tế, tư duy về lý lịch cũng "thay đổi" ít nhiều.

Những người hồi trước vượt biên bỗng dưng trở thành "khúc ruột ngàn dặm" và được chào đón.

"Khi đi đảng gọi Việt gianKhi về đảng lại chuyển sang... Việt kiềuKhi đi phản động trăm điềuKhi về thành khúc ruột yêu ngàn trùng"

Sự việc con gái của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng lấy chồng là con một cựu quan chức Việt Nam Cộng hoà, cho cảm tưởng như là sự phân biệt lý lịch được gỡ bỏ.

Các trường đại học cũng đã bắt đầu hé mở cánh cửa cho con em có thành phần gia đình liên quan đến VNCH.

Tuy nhiên, những sự kiện trên chỉ là mặt nổi hình thức, bề ngoài, trong tiềm thức sâu thẳm những người cộng sản vẫn e ngại, không tin tuởng.

Nhiều Việt kiều có quan điểm chính trị khác với chính quyền vẫn bị cấm nhập cảnh Việt Nam.

Chủ nghĩa lý lịch vẫn ngự trị trong tâm lý của họ. Hiếm có ai con cháu mà bố mẹ thuộc thành phần phía bên kia tức VNCH được cất nhắc vào bộ máy công quyền.

Giải pháp là gì?

Trần Nhân Tông là vị hoàng đế thứ 3 của nhà Trần trong lịch sử Việt Nam, đã từng cho đốt hết thư tịch bằng chứng tố cáo những người theo giặc, tránh trả thù , không truy bức để yên lòng dân.

Trị vì 15 năm (1278 – 1293) và làm Thái thượng hoàng 15 năm, nước Đại Việt nhờ đó phục hồi dần sau chiến tranh với quân Nguyên và phát triển cực thịnh.

Trong cuộc nội chiến Nam-Bắc ở Mỹ, Nam-quân (Confederate) đầu hàng Bắc- quân (Union), tướng Grant chỉ ra lệnh tịch thu khí giới, còn binh lính Nam quân được về quê làm ăn sinh sống bình thường.

Chế độ cộng sản sụp đổ tại Ba Lan nhưng nhà nước dân chủ không có chính sách trả thù.

Tất cả công chức của chế độ cộng sản vẫn đuợc nhận lương hưu trí và hưởng các chế độ an sinh xã hội.

Image copyrightAFPImage captionSau thay đổi thể chế, gia đình Đại tướng Jaruzelski không hề bị phân biệt đối xử

Chỉ trừ những ai hợp tác với an ninh cộng sản thì bị luật Thanh Lọc cấm giữ các chức vụ nhà nước.

Ông Adam Gierek, con trai của Bí thư thứ nhất Đảng Cộng sản Ba Lan Eward Gierek (1970-1980 ) là thượng nghị sĩ, giáo sư, giảng viên đại học và nghị viên châu Âu ba nhiệm kỳ VI, VII và VIII.

Bà Monika Jaruzelska, con gái của người đứng đầu Đảng và nhà nước Cộng sản Ba Lan, Đại tướng Wojciech Jaruzelski (nhiệm kỳ 1980- 1990), vẫn là nhà báo, nhà tâm lý học có tiếng ở Ba Lan hiện nay.

Tại Việt Nam, chủ nghĩa lý lịch vẫn được sử dụng đối với những thành phần "xấu", và cả với những công dân mà người thân của họ vi phạm luật pháp.

Em Lê Thị Bình hay em Bùi Kiều Nhi đạt điểm cao trong kỳ thi quốc gia vừa qua nhưng không được vào Học viện Cảnh sát Nhân dân, vì bố đẻ của các em bị phạt tù tội "trộm cắp tài sản" khi các em chưa ra đời.

Sự việc của các em chỉ thay đổi khi báo chí nêu ra rất nhiều, cho thấy dư luận không chấp nhận chuyện phân biệt đối xử.

Trong một xã hội công bằng và nhân ái, lẽ ra không một ai phải chịu trách nhiệm về hành vi của người khác.

Đành rằng, khi thể chế chính trị thay đổi những người tham gia trực tiếp trong chế độ cũ, tuỳ từng công việc mà họ có thể phải chịu trách nhiệm về mặt đạo đức, nhưng sẽ rất bất công khi những người thân trong gia đình bị hệ lụy.

Image copyrightSo KHDT Quang NamImage captionSự thăng tiến nhanh của con ông cháu cha làm dư luận bức xúc

Chủ nghĩa lý lịch không những làm thui chột, huỷ hoại tương lai của những người có tài mà còn chứng tỏ cách cư xử thiếu nhân đạo và bình đẳng của chính quyền.

Thay vì muốn trong sạch hoá trong bộ máy công quyền với những người phục vụ trung thành, chính quyền đã tự tạo ra sự bất mãn và những nguời thù địch trong xã hội.